Кароткая граматыка лацінскай мовы

Выдавец: Радыёла-плюс

Памер: 120с.

Мінск 2008

16.14 МБ

A. A. Жлутка Кароткая ГРАМАТЫКА ЛАЦІНСКАЙ мовы Серыя «Беларускія ЕўраГраматыкі» Серыя «Беларускія ЕўраГраматыкі» A. А. Жлутка Кароткая ГРАМАТЫКА ЛАЦІНСКАЙ мовы Мінск «Радыёла-плюс» 2008 УДК 811.124’36 ББК 81.2 Ж76 Серыя заснавана ў 2008 годзе Куратар серыі Уладзімір Сіўчыкаў Пад агульнай рэдакцыяй кандыдата філалагічных навук Лявона Баршчэўскага Навуковы кансультант: кандыдат гістарычных навук Уладыслаў Завальнюк Выдавецтва выказвае глубокую ўдзячнасць за спрыянне і карысныя парады Генрыку Літвіну, Марыі Даманьскай, Свену Нільсану і Алегу Жлутку Жлутка, A. А. Ж76 Кароткая граматыка лацінскай мовы / A. А. Жлутка. — Мінск : Радыёла-плюс, 2008. — 120 с. — (Серыя “Беларускія ЕўраГраматыкі”). ISBN 978-985-448-089-3. Лацінская мова, як з гістарычнага, так і з практычнага гледзішча, не чужая беларусу. На працягу стагоддзяў яна была адной з еўрапейскіх моў зносін, адной з літаратурных моў, што ў той ці іншай меры ўжываліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі. “Кароткая граматыка лацінскай мовы” ўяўляе сабою скарочаную версію грунтоўнай “Лацінскай граматыкі” А. Жлуткі. Выданне адрасуецца найперш гісторыкам, медыкам, тэолагам, філолагам, юрыстам, а таксама школьнікам, студэнтам, настаўнікам, выкладчыкам, усім, хто цікавіцца лацінскай мовай і хоча авалодаць ёю. УДК 811.124’36 ББК81.2 ISBN 978-985-448-089-3 © Жлутка A. А„ 2008 © Афармленне. ПУП «Радыёла-плюс», 2008 ФАНЕТЫКА У тэкстах, напісаных на лацінскай мове, можна сустрэць 25 літар, якія прынята вымаўляць наступным чынам: Літара Назва Вымаўленне A a a [a] В b бэ [6] Сс цэ М, [ц] Dd ДЭ [д] E е Э [э] Ff эф [ф] Gg гэ [r] (выбухн.) Н h га П I i i Ш J j ёт [й] Kk ка W L1 эль [Л’] M m эм М N n эн [н] Oo 0 [0] PP пэ [пі Qq ку [K] Rr эр [р] Ss эс [C], [3] Tt тэ [т] U u У [у] Vv вэ [B] Xx ікс [кс] Yy іпсілён [й ням.\ Zz дзэта [ДЗ] Лацінскі алфавіт паходзіць ад грэцкага. Першапачаткова ён налічваў 21 літару. Пазней былі дададзеныя астатнія. Літары у i z грэцкага паходжання і сустракаюцца пераважна ў запазычаннях з грэцкай мовы. Галосны [у] і зычны [в] перадаваліся адною літараю u, а галосны [i] і зычны [й] —літараю і. Толькі ў XVI стагоддзі для адрознення зычных былі ўведзеныя літары v i j. Але і цяпер у болып аўтарытэтных выданнях ужываецца толькі літара і. Літара k сустракаецца толькі ў словах Kalendae — календы, першы дзень месяца, i Kaeso — Кэзо (уласнае імя). ГАЛОСНЫЯ VOCALES У лацінскай мове ёсць шэсць літар для абазначэння дванаццаці аднагалосных гукаў (монафтонгаў); шасці кароткіх і шасці доўгіх. Доўгія галосныя некалі гучалі прыблізна ўдвая даўжэй за кароткія. Працягласць гука (кароткасць ці даўжыня) называецца яго колькасцю. Кароткасць прынята пазначаць знакам (') а даўжыню — знакам (“), якія ставяцца над літарамі. Такім чынам, у лацінскай мове ёсць гэткія аднагалосныя: а а, ё ё, i I, б б, й й, ў ў Колькасць гука служыла сродкам адрознення словаў. Напрыклад: levis — гладкі, levis — лёгкі', populus — таполя, populus — народ. У сённяшнім вымаўленні кароткія і доўгія галосныя гучаць аднолькава. Літара е вымаўляецца як [э]. Гук, які перадаецца літараю у, — сярэдні паміж [у] i [i] і вымаўляецца прыкладна як ням. [й]. Астатнія галосныя вымаўляюцца як адпаведныя беларускія (гл. табліцу). Апрача адзіночных ёсць двухгалосныя альбо дыфтонгі, што складаюцца з двух галосных гукаў, якія вымаўляюцца ў адзін склад: ай вымаўляецца [аў] — aurum [аўрум] золата; ей вымаўляецца [эў] — Europa [эўропа]; еі вымаўляецца [эй] — deinde [дэйндэ] затым. Дыфтонгі ае і ое (з больш старажытных ai і оі) у сённяшнім вымаўленні гучаць як аднагалосныя: ае вымаўляецца [э] — Graecia [грэцыа]; ое вымаўляецца [бел. ё без прыгука й, альбо як ням. 6] — poena [пёна]спагнанне. Калі літары, якія звычайна складаюць дыфтонг, неабходна вымаўляць асобна, то над другой літарай ставяцца дзве кропкі (так званая трэма) альбо знак колькасці: аёг ці аёг [а-эр] — паветра', poeta ці poeta [по-э-та] — паэт; соёшо ці coemo [ко-э-мо] — скупляю. Дыфтонгі заўсёды доўгія. ЗЫЧНЫЯ CONSONANTES с перад е, і, у, ае, ое чытаецца як [ц]: centum [цэнтум] сто; Cicero [цыцэро] — Цыцэрон', Cyprus [цйпрус] — Kinp-, Caesar [цэзар] — Цэзар\ coepi [цёпі] —я пачаў. У астатніх выпадках (гэта значыць перад а, о, й, перад зычнай, а таксама ў канцы слова) с чытаецца як [к]: caput [капут] — галава', consul [консул’] — консул', cuprum [купрум] — медзь', classis [кл’ассіс] —флот, клас; Іас [л’ак] —малако. d i t у лацінскай мове ніколі не мяняюць свайго гучання і заўсёды цвёрдыя. У гэтым — адрозненне ад беларускай мовы, дзе д і т, змякчаючыся, пераходзяць у дз і ц. Параўнайце, напрыклад: ідуць — ідзе, хата —у хаце. Таму спалучэнні тыпу di, ti лепш вымаўляць крыху цвярдзей, прыкладна як [ды], [ты]. g вымаўляецца як [r] у словах “гузік”, “ганак” альбо як расійскае г: gravis [гравіс] — цяжкі, ignis [ігніс] — агонь. h гучыць як [г], напрыклад, у слове “годзе”, але слабей: hora [ropa] —гадзіна; hic [гік] —гэты. і вымаўляецца як [й] на пачатку слова ці корня слова перад галосным альбо ў сярэдзіне слова паміж дзвюма галоснымі: iustus [йустус] — справядлівы', in-iustus [ін-йустус] — несправядлівы’, maior [майор] — большы. У астатніх выпадках і гучыць як [і]: ignis [ігніс]. 1 гучыць змякчана, як у нямецкай ці французскай мовах: laus [л’аўс] — хвала, valles [вал’л’эс] — даліна, lux [л’укс] — святло. s паміж галоснымі вымаўляецца як [з]: casa [каза] —хата, miser [мізэр] — гаротны. У астатніх выпадках s гучыць як [с]: sumus [сумус] —мы ёсць, stare [старэ] — стаяць, vesper [вэспэр] — вечар. Літара q ніколі не сустракаецца адна, а заўсёды — у спалучэнні з наступнай u. Спалучэнне qu, якое заўжды стаіць перад галосным, чытаецца як [кў]: quis [кўіс] — хто, aqua [акўа] — вада. Спалучэнне ngu перад галоснымі чытаецца як [нгў]: lingua [лінгўа] — язык, мова, sanguis [сангўіс] — кроў. У астатніх выпадках ngu гучыць як [нгу]: angulus [ангул’ус] — кут. Спалучэнне su вымаўляецца як [сў] толькі ў словах suavis [сўавіс] — прыемны, suesco [сўэско] — прывыкаю, suadeo [сўадэо] — раю і вытворных ад іх. У астатніх выпадках яно чытаецца як [су]: suus [cyyc] — свой. Спалучэнне ti перад галоснымі чытаецца як [цы]: ratio [рацыо] — развага, розум; initium [ініцыум] — пачатак. Але ў трох выпадках гэтае спалучэнне вымаўляецца як [ты]: 1) пасля s, t, х: bestia [бэстыа] — звер, Attius [аттыус] — Атый (уласнае імя), mixtio [мікстыо] — змешванне', 2) пры доўгім I: totius [тотыус] — цэлага', 3) у словах грэцкага паходжання: Boeotia [бёотыа] — Бэотыя (мясцовасць у Грэцыі). У запазычаннях з грэцкае мовы сустракаюцца наступныя спалучэнні зычных з h: — rh чытаецца як простае [р]: rhetor [рэтор] — рэтар, прамоўцсг, — th чытаецца як простае [т]: theatrum [тэатрум] — тэатр', — ch чытаеца як [х]: chorus [xopyc] — хор; — ph чытаецца як [ф]: philosophus [філ’озофус] — філосаф-, — sch чытаецца як [сх]: schola [схол’а] — школа. Паводле спосабу вымаўлення зычныя падзяляюцца на некалькі групаў. Напрыклад, сем зычных — b, р, d, t, g, с (k), q называюцца нямымі (mutae), паколькі яны не могуць гучаць без галоснага. Зычныя 1, г адносяць да групы плынных (liquidae). Неабходна звярнуць увагу на спалучэнні нямой літары з плыннаю — muta cum liquida, якія маюць значэнне для правільнага падзелу слова на склады і пастаноўкі націску. Магчымыя спалучэнні muta cum liquida гэткія: bl, br; pl, pr; dl, dr; tl, tr; gl, gr; cl, cr. СКЛАДАПАДЗЕЛ У слове столькі складоў, колькі ў ім галосных (ці дыфтонгаў). Складападзел праходзіць: 1) між дзвюма галоснымі, якія не ўтвараюць дыфтонга: me-us, o-ti-um, a-er, ra-ti-o; 2) перад адзіночным зычным (у тым ліку перад qu): au-rum, a-qua, co-moe-di-a; 3) перад спалучэннем muta cum liquida i перад апошнім зычным у іншых спалучэннях зычных: pa-tri-a, dis-ci-pli-na, a-gri-co-la, in-ter-val-lum, punc-tum; У пазіцыі паміж галоснымі i пры вымаўленні падвойвалася, дзелячыся паміж складамі: реі-ior [пэй-йор]; 4) прыстаўка вылучаецца ў асобны склад: de-scen-do, ab-es-se. Склад называецца адкрытым, калі апошні гук у ім — галосны, і закрытым, калі апошні гук — зычны. Склады ў лацінскай мове прынята лічыць з канца: 3 2 1 for tu na Колькасць складу Усе закрытыя склады — доўгія (незалежна ад таго, якая ў іх галосная — доўгая ці кароткая). Адкрыты склад з дыфтонгам — доўгі: a-moe-nus Адкрыты склад — кароткі, калі ягоная галосная стаіць перад галоснай наступнага складу: La-ti-um, pa-tri-a. Адкрыты склад, галосная (манафтонг) якога стаіць перад зычнай наступнага складу, можа быць доўгім ці кароткім: o-ra-tor, mu-si-ca. У гэтым выпадку для вызначэння яго колькасці неабходна звяртацца да слоўніка. Націск У лацінскай мове націск можа ставіцца толькі на другім ці трэцім складзе ад канца слова. Таму ў двухскладовых словах ён ставіцца на пачатковым складзе: ro-sa, ly-ra, au-rum, fac-tum. Націск у шматскладовых словах залежыць ад колькасці другога складу ад канца (правіла другога складу). Калі другі ад канца склад доўгі, націск — на ім. Калі гэты склад кароткі, націск — на трэцім ад канца складзе: de-cre-tum, pro-gres-sus, in-dus-tri-a, lit-te-ra. Але: Словы, да якіх далучаюцца энклітычныя (безнаціскныя) часціцы -que, -ve, -n(e), -с(е), -met, -pte, -cum ды інш., заўсёды маюць націск на апошнім сваім складзе, непасрэдна перад энклітыкаю: rosa — ружа, rosaque — і ружа', ego — я, egomet — менавіта я; vobis — вамі, vobiscum — з вамі; vides — бачыш, videsne — ці бачыш?; dixi — я сказаў, dixin — ці я сказаў; illic (< illice) — там, illuc — туды, iliac — тудою, istic — там (ля цябе), istuc — туды (да цябе), istac — тудою (дзе ты), illinc — адтуль, istinc — адтуль (ад цябе), adhuc — дагэтуль. Націск на канцавым складзе маюць: — другая асоба загаднага ладу дзеясловаў, вытворных ад dico, duco, facio: addic —прызнач, reduc — адвядзі, olfac — панюхай (ад addice, reduce, olface); — некаторыя формы складанага дзеяслова calefacio (ад дзеяслова facio) — ацяпляю'. calefac, calefis ды інш.; — некаторыя сцягнутыя формы тыпу: nostras (ад nostra[ti]s) — з нашых краёў, тутэйшы; cuias — чый, з якіх краёў ды інш.