Кароткая граматыка лацінскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 120с.
Мінск 2008
3) роўнаскладовыя назвы рэк і гарадоў, напрыклад: Tiberis, is т — Тыбр', Neapolis, is/—Нэапаль.
Можна запомніць як верш:
Classis vocalis на -is: Neutri generis yce nomina на -al, -ar, -e. Feminini generis — puppis, turris, securis, febris, tussis, sitis, vis. Рэкі й гарады на -is: (Tiberis, Neapolis).
Асаблівасць назоўнікаў жаночага і мужчынскага роду гэтага тыпу скланення — канчатак -Im у асс. sing. Параўнайце:
mare, is n — мора
animal, alis n —
жывая icmoma
Sing.
Plur.
Sing.
Plur.
Nom.
mare
mar-ia
animal
animal-ia
Gen.
mar-is
таг-ійт
animal-is
animal-iflm
Dat.
mar-T
mar-ibiis
animal-T
animal-ibtis
Асс
mare
mar-ia
animal
animal-ia
Abi.
mar-T
mar-ibus
animal-T
animal-ibtis
Voc.
mare
mar-ia
animal
animal-ia
turris, is
f— вежа
Sing.
Plur.
Nom.
turris
turr-es
Gen.
turr-is
turr-ійт
Dat.
turr-T
turr-Ibus
Ace.
turr-im
turr-es
Abi
turr-i
turr-Ibds
Voc.
turris
turr-es
Назоўнік vis належыць да так званых няпоўных назоўнікаў nomina defectiva, якія маюць не ўсе склонавыя формы. Так, у sing, гэты назоўнік мае толькі nom., асс. i abi. Апрача таго, у plur. у яго мяняецца аснова.
vis, is/—моц, etna
Sing.
Plur.
Nom.
vis
vir-es
Gen.
няма
vir-ійт
Dat.
няма
vir-Ibus
Acc.
vim
vir-es
Abi.
vT
vir-Ibus
Змешанае скланенне Classis mixta (-e, -ium, -a)
Да яго належаць:
1) няроўнаскладовыя назоўнікі з асноваю на дзве альбо больш зычных, напрыклад: pars, part-is f — частка', nox, noct-is f— ноч; os, oss-is n — костка',
2) роўнаскладовыя назоўнікі з канчаткамі ў nom. sing, на -is, -es, напрыклад: avis, avisf — птушка\ vulpes, vulpis f— ліса.
pars, partis f — частка
avis, is/ — птушка
Sing.
Plur.
Sing.
Plur.
Nom.
pars
part-es
avis
av-es
Gen.
part-is
part-ifim
av-is
av-iiim
Dat.
part-i
part-ibus
av-T
av-ibus
Ace.
part-em
part-es
av-em
av-es
Abi.
part-e
part-ibus
av-e
av-ibus
Voc.
pars
part-es
avis
av-es
os, ossis n — костка
Sing.
Plur.
Nom.
os
oss-a
Gen.
oss-Is
oss-iiim
Dat.
oss-i
oss-Ibus
Ace.
OS
oss-a
Abi.
oss-e
oss-ibiis
Voc.
os
oss-a
Асаблівасці трэцяга скланення
1. У некаторых назоўнікаў аснова ў nom. sing, моцна і непрадказальна змяняецца ў параўнанні з астатнімі склонамі:
luppiter, lov-is т — Юпіпгэр', bos, bov-is m,f— бык, карова; caro, carn-is f — мяса', iter, itiner-is n — шлях; senex, sen-is m — старьг, supellex, supellectil-is f— начынне, nocyd; nix, niv-is/— снег.
Назоўнік bos, апрача таго, y некаторых склонах мае адмысловыя няправільныя ці паралельныя формы:
bos, bovis tr
,f— бык, карова
Sing.
Plur.
Nom.
bos
bov-es
Gen.
bov-is
Ьойт
Dat.
bov-T
bobus 1 bubus
Acc.
bov-em
bov-es
Abl.
bov-e
bobus|bubus
Voc.
bos
bov-es
Назоўнік vas, vasis n y множным ліку скланяецца на ўзор другога скланення:
vas, vasis n — чара, пасудзіна
Sing.
Plur.
Nom.
vas
vas-a
Gen.
vas-is
vas-orum
Dat.
vas-i
vas-is
Acc.
vas
vas-a
Abl.
vas-e
vas-is
Voc.
vas
vas-a
2. Няпоўныя назоўнікі nomina defectiva. Апрача vis, гэта:
opis (gen.), opem (ace.), ope (abi.) /— моц, дапамога, улада, cpoдак. Але ў plur. ён мае ўсе формы: opes, opum і г.д.;
vicis (gen.), vicem (ace.), vice (abl.) f— перамена, чаргаванне, vices (nom., acc.), vicibus (dat., abl.);
preci (dat.), precem (acc.), prece (abl.)/— просьба, малітва. У plur. — yce формы: preces, precum i г.д.;
frugis (gen.), frugi (dat.), frugem (acc.) fruge (abl.) f — плод, плён.
У plur. — yce формы: fruges, frugum i г.д.;
fors (nom.)/— выпадак, forte (abl.) — выпадкам, выпадкова.
sponte (abl.)/— na волі, добраахвотна: (mea, tua, sua) sponte.
3. Нескланяльныя назоўнікі, якія маюць толькі адну форму:
fas — (боскае) права, (боскі) закон, воля (багоў), (вышняя) праўда, дазволенае;
nefas — недазволенае, беззаконне, крыўда, грэх; instar — раўнавага, вобраз, від, кшталт.
Род назоўнікаў трэцяга скланення
Назоўнікі трэцяга скланення маюць розныя канчаткі ў nom. sing, і могуць быць мужчынскага, жаночага альбо ніякага роду. Калі немагчыма вызначыць род паводле значэння (гл. вышэй), дык яго ў большасці выпадкаў можна пазнаць па канчатку nom. sing. У астатніх выпадках неабходна звяртацца да слоўніка.
Назоўнікі мужчынскага роду заканчваюцца ў nom. sing, на:
- о (sermo, onis т — мова; mucro, onis т — вастрыёў выключэнне: caro, carnis/—мяса.
- or (amor, oris m — каханне; labor, oris m — працаў, выключэнні: arbor, oris f— дрэва;
cor, cordis n — сэрца;
aequor, oris n — роўнядзь;
marmor, oris n — мармур.
- os (flos, floris m — кветка; sacerdos, otis m — святарў, выключэнні: cos, cotis f— тачыла;
dos, dotis f— пасаг;
os, oris n — pom;
os, ossis n — костка;
- er (aer, aeris m — naeempcp imber, bris m — дожджў выключэнні: cadaver, eris n —мярцвяк, mpyn;
iter, itineris n — шлях;
ver, veris n — вясна;
- es (няроўнаскладовыя) (pes, pedis m — нага\ limes, itis m — мяжаў,
выключэнні: merces, mercedis f— плата;
seges, etis f — пасеў, збожжа;
quies, etis f— спакой;
aes, aeris n — медзь;
- ex (index, Icis m — паказны палец; cortex, Icis m — кара, корак\, выключэнне: lex, legis f—закон.
Назоўнікі жаночага роду ў nom. sing, заканчваюцца на:
- do (valetudo, Inis f— здароўе; cupido, Inis f— прагаў, выключэнні: cardo, inis m — вось;
ordo, inis m — шэраг, парадак;
- go (origo, inis/— пачатак-, imago, inis/— выява); выключэнне: margo, inis m -— край, мяжа;
- io (regio, onis/— кірунак, краіна', quaestio, onis/ — пытанне)', выключэнні: pugio, onis m — кінжал;
septentrio, onis m — поўнач;
scipio, onis m — кій;
- as (aetas, atis/— век; veritas, atis/— праўдаў выключэнні: as, assis m — ac, дробная рымская манета;
vas, vasis n — чара, пасудзіна',
- es (роўнаскладовыя) (rupes, is/— скала', sedes, is/— сядзеннеў
-is (navis, is/— карабель', cuspis, idis/ — вастрыёў,
выключэнне: назоўнікі мужчынскага роду на -cis, -nis, -guis, напрыклад:
piscis, is m—рыба', ignis, is m — агонь', sanguis, inis m — кроў',
a таксама наступныя:
collis, is m — пагорак;
fascis, is m — звязка;
mensis, is m — месяц;
orbis, is m — круг, кола;
lapis, idis m — камень;
pulvis, eris m — пыл;
-us (з gen. sing, на -udis, -utis) (palus, Qdis/— балота; laus, laudis f — хвала; senectus, utis/ — старасцьў
-s (з папярэднім зычным, y тым ліку назоўнікі на -х (х = ks, gs): (urbs, urbis/—места, горад; gens, gentis f—род', pax, pacis f—cnaKoii; crux, crucis/ — крыжў
выключэнні: dens, dentis m — зуб;
fons, fontis m — крыніца;
mons, montis m — гара;
pons, pontis m — мост;
calix, icis m — келіх.
Назоўнікі ніякага роду ў nom. sing, заканчваюцца на:
- с (lac, lactis п —малакоў,
- е (mare, is п — мора', rete, is п — сець);
- п (nomen, inis п — імя; flumen, inis n —рака); выключэнне: pecten, inis m — грабянец;
- t (caput, itis n — галава)-,
- a (gramma, atis n —рыса, літарст, aenigma, atis n — загадка);
- ur (guttur, iiris n — горла', robur, oris n — дубовая драўніна, моцў
- us (з gen. sing, на -eris, -oris; -uris) (vulnus, eris n — pancr, corpus, oris n — цела', crus, cruris n — галёнкаў,
выключэнні: tellus, Oris f— зямля, глеба;
mus, muris m — мыш;
lepus, oris m — заяц.
- 1 (mei, mellis n мёд; animal, alis n — жывая icmoma, жывёла);
выключэнні: sal, salis m ■— соль;
sol, solis m — сонца;
- ar (exemplar, aris n —узор', laquear, aris n — столь).
Запомніць гэтыя канчаткі можна як два словы: C-e-n-t-a-urus — Кентаўр (міфічная icmoma) і 1-аг — ляр (хатняе божышча, дамавік).
Чацвёртае скланенне
Declinatio quarta (-u-скланенне)
Да чацвёртага скланення належаць назоўнікі мужчынскага і ніякага роду, якія ў gen. sing, маюць канчатак -0s. У nom. sing, назоўнікі мужчынскага роду заканчваюцца на -Os, а ніякага — на -0.
fructus, us
m — плод
genu, us n
— калена
Sing.
Plur.
Sing.
Plur.
Norn.
fruct-us
fruct-us
gen-u
gen-ua
Gen.
fruct-us
fruct-ййт
gen-us
gen-uiim
Dat.
fruct-ui
fruct-ibus
gen-й
gen-ibtis
Ace.
fruct-iim
fruct-us
gen-u
gen-ua
Abi.
fruct-u
fruct-ibus
gen-u
gen-ibus
Vbc.
fruct-us
fruct-us
gen-й
gen-ua
Асаблівасці:
1) Назоўнікі мужчынскага роду часам могуць мець у dat. sing, паралельныя формы на -й і на -ш: usu | usui; senatu | senatui.
2) Назоўнікі arcus —лук, выгін, artus —сустаў, lacus —возера, quercus — дуб, tribus — трыба (абшчынная акруга) маюць dat. i abi. рійг. на -tibiis: arc-iibus, art-ubus, lac-iibus, querc-ubus, trib-iibus.
3) Назоўнік domus (дом) мае некаторыя формы паводле другога скланення:
domus, us/ — дом
Sing.
Plur.
Nom.
dom-us
dom-us
Gen.
dom-us
dom-ййт | dom-orum
Dat.
dom-ui
dom-ibus
Acc.
dom-um
dom-os | dom-Qs
Abi.
dom-o
dom-ibus
Vbc.
dom-iis
dom-us
Некаторыя формы ад гэтага назоўніка ўжываюцца як прыслоўі: domi — дома (з колішняга меснага склону), domum — дадому, domd — з дому, domos — па дамах.
Выключэнні: назоўнікі acus — іголка, manus — рука, domus — дом, porticus — порцік (крытая галерэя), tribus — трыба, Idus — іды (13-ы ці 15-ы дзень месяца ў рымскім календары) — жаночага роду (feminina).
Можна запомніць як верш: Feminina ўсе на -us: tribus, domus, porticus, Idus, manus et acus.
Пятае скланенне
Declinatio quinta (-ё-скланенне)
Да пятага скланення належаць імёны жаночага роду, якія ў gen. sing, заканчваюцца на -еі. У nom. sing, яны маюць канчатак -es.
Галосная -еў канчатку gen. і dat. sing, -еі, калі стаіць пасля галоснай, як выключэнне, будзе доўгай і пад націскам, нягледзячы на тое, што пасля яе ідзе другая галосная -і. Пасля зычнай яна будзе падпарадкоўвацца агульнаму правілу: галосная перад галоснай скарачаецца (гл. раздзел Фанетыка), гэта значыць будзе кароткаю і без націску. Напрыклад: series, seriei f— шэраг, але fides, fidei f— вера.
dies, diei m
, f — дзень
res, rei /
— рэч
Sing.
Sing.
Plur.
Plur.
Nom.
di-es
di-es
r-es
r-es
Gen.
di-ei
di-erum
r-ei
r-erum
Dat.
di-ei
di-ebus
r-ei
r-ebus
Acc.
di-em
di-es
r-em
r-es
Abi.
di-e
di-ebus
r-e
r-ebus
Voc
di-es
di-es
r-es
r-es
Назоўнік dies — дзень, як выключэнне, часцей мужчынскага роду, але ў тых выпадках, калі абазначае тэрмін, час, — жаночага. Напрыклад: dies festus — святочны дзень, але: dies certa — пэўны дзень (тэрмін), dies constituta — прызначаны дзень (час, тэрмін).
КНІГІ ОНЛАЙН
