Кароткая граматыка лацінскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 120с.
Мінск 2008
Займеннік suus ужываецца толькі да трэцяй асобы (у адрозненне ад адпаведнага беларускага займенніка). Параўнайце:
Я люблю свайго брата. — Amo fratrem meum.
Ты любіш свайго брата. — Amas fratrem tuum.
Ён любіць свайго брата. — Amat fratrem suum.
Мы любім сеайго брата. — Amamus fratrem nostrum.
Вы любіце свайго брата. — Amatis fratrem vestrum.
Яны любяць свайго брата. — Amant fratrem suum. Належыць адрозніваць:
Petrus librum suum iegit. — Пятро чытае сеаю кніжку (кніжку, якая належыць яму самому).
Petrus librum eius iegit. — Пятро чытае яго(ную) кніжку (кніжку, якая належыць іншаму, напрыклад, сябру Пятра).
Incolae res suas custodiunt. — Жыхары ахоўваюць сваерэчы.
Victor res eorum non tetigit. — Пераможца не крануў іх(ніх) (напрыклад, тых, што належаць жыхарам, не сваіх^ рэчаў.
Указальныя займеннікі Pronomina demonstrativa
Да гэтай групы займеннікаў належаць:
— hic, haec, hoc — гэты, гэты мой, гэты тут (прадмет альбо істота ў сферы першай асобы альбо блізкія ў прасторы ці ў часе да таго, хто гаворыць);
— iste, ista, istud — гэты / той, гэты / той твой, гэты / той ля цябе (прадмет альбо істота ў сферы другой асобы альбо перад тым, хто гаворыць);
— ille, illa, illud — той, той ягоны / іхні, той ля яго / іх (прадмет альбо істота ў сферы трэцяй асобы альбо аддаленыя ў часе ці ў прасторы ад моўцы).
Sing.
Nom.
hie
haec
hoc
iste
ista
istud
ille
illa
illud
Gen.
huius
huius
huius
istius istius
istius
illius
illius
illius
Dat.
huic
huic
huic
isti
isti
isti
illi
illi
illi
Acc.
hunc
hanc
hoc
istum istam
istud
illum
illam
illud
Abl.
hoc
hac
hoc
isto
ista
isto
illo
illa
illo
Plur.
Nom.
hi
hae
haec
isti
istae
ista
illi
illae
illa
Gen.
horum
harum
horum
istorum istarum istorum
illorum
illarum
illorum
Dat.
his
his
his
istis
istis
istis
illis
illis
illis
Acc.
hos
has
haec
istos
istas
ista
illos
illas
illa
Abl.
his
his
his
istis
istis
istis
illis
illis
illis
Заўвагі: у склад займенніка hic, haec, hoc уваходзіць указальная часціца -с < -се, якая з’яўляецца ў формах nom., dat., асс. і abl. sing, усіх трох радоў, а таксама ў nom. i асс. plur.
ніякага роду. Пры гэтым у асс. sing, мужчынскага і жаночага роду перад гэтай часціцаю адбываецца асіміляцыя папярэдняга m > n: hunc (з hume), hanc (з hame).
Некаторыя займеннікі ў nom. і асс. sing, ніякага роду маюць канчатак -d: istud, illud.
У формах gen. sing, istius, illius, ipsius з’яўляецца доўгае I, на якое падае націск. У астатніх займеннікаў гэтае і паводле агульнага правіла — кароткае і без націску.
Азначальныя займеннікі Pronomina determinativa
Да іх адносяцца:
— is, еа, Id — гэты / той, ён абазначае прадмет ці істоту, пра якіх ішла ці будзе ісці гаворка;
— Idem, eadem, idem — гэты ж, той жа, ён жа:
— ipse, ipsa, ipsum — сам, самы.
Sing.
Nom.
is
ea
id
idem
eadem
idem
Gen.
eius
eius
eius
eiusdem
eiusdem
eiusdem
Dat.
eT
ei
ei
eidem
eidem
eidem
Acc.
eum
eam
id
eundem
eandem
idem
Abi.
eo
ea
eo
eodem
eadem
eodem
Plur.
Nom.
ei
(ii, i)
eae
ea
eidem (iidem, idem)
eaedem
eadem
Gen.
eorum
earum
eorum
eorundem
earundem
eorundem
Dat.
eis (iis, is)
iisdem (isdem, isdem)
Acc.
eos
eas
ea
eosdem
easdem
eadem
Abi.
eis (iis, is)
eisdem (isdem, isdem)
Ipse, ipsa, ipsum скланяецца гэтак жа, як i ille, illa, illud. Адрозненне толькі ў тым, што форма ніякага роду адзіночнага ліку ў nom. і асс. мае канчатак -um.
Адносныя займеннікі Pronomina relativa
Да адносных займеннікаў належаць:
qui, quae, quod —які, -ая, -ое; хто, што — ужываецца і ў значэнні прыметніка, і як назоўнік;
quisquis, quidquid — хто 6 ні, хто-кольвечы, кожны — ужываецца толькі як назоўнік, які ўтварыўся праз падваенне quis, quid. Скланяюцца абедзве яго часткі, але сустракаюцца, апрача nom. sing, i асс. sing, для ніякага роду, толькі форма abl. sing, quoquo і форма gen. sing.;
quicumque, quaecumque, quodcumque — xmo б ні; які б ні, кожны — ужываецца і як прыметнік, і як назоўнік. Утварыўся дадаваннем да qui, quae, quod нязменнай часціцы -cumque. Скланяецца толькі першая частка займенніка: nom. quiscumque, gen. cuiuscumque, dat. cuicumque i г.д.
Sing.
Nom.
qui
quae
quod
Gen.
cuius
cuius
cuius
Dat.
cui
cui
cui
Acc.
quem
quam
quod
Abl.
quo
qua
quo
quocum
quacum
quocum
Plur.
Nom.
qui
quae
quae
Gen.
quorum
quarum
quorum
Dat.
quibus
quibus
quibus
Acc.
quos
quas
quae
Abl.
quibus
quibus
quibus
quibuscum
quibuscum
quibuscum
Пытальныя займеннікі Pronomina interrogativa
Да іх належаць:
quis, quid? —хто? што?',
qui, quae, quod? —які, -ая, -ое?
Гэтыя займеннікі могуць узмацняцца дадаваннем нязменных часціцаў -nam і ес-:
quisnam, quidnam? —хтояшчэ? хто менавіта? штояшчэ? што менавіта?',
quinam, quaenam, quodnam? — які, -ая, -ое яшчэ?, які, -ая, -ое менавіта?',
ecquis, ecquid? — няўжо хто? няўжо што?',
ecqui, ecquae, ecquod? — няўжо які, -ая, -ое?\
uter, utra, utrum? — хто з двух? што з двух? каторы, -ая, -ое з двух?\
qualis, quale? —які, -ая, -ое? (паводле якасці);
quantus, quanta, quantum? —які, -ая, -ое? (паводле велічыні);
quotus, quota, quotum? —які, -ая, -ое? (паводле колькасці);
quot? — колькі?
Займеннік quis? quid?
Sing.
Plur.
Nom. Gen. Dat.
Асс.
Abi.
quis ? quid? qui? quae?
cuius? cuius? quorum? quorum?
cui? cui? quibus? quibus?
quem? quid? quos? quae?
quo? quo? quibus? quibus?
quocum? quocum? quibuscum? quibuscum?
Займеннік qui, quae, quod? скланяецца як аднайменны адносны займеннік. Гэтак жа скланяецца quinam, quaenam, quodnam?
Займеннік ecqui, ecquae, ecquod? скланяецца як адносны займеннік.
Займеннікі qualis?, quantus?, quotus? скланяюцца як прыметнікі адпаведна ІП-га i I — II скланенняў.
Займеннік uter? ў gen. i dat. sing мае займеннікавыя канчаткі, адпаведна: utrius (з націскам на I), utri, а ў астатніх формах — канчаткі I — II скланенняў.
Неазначальныя займеннікі Pronomina indefinita
Да неазначальных займеннікаў належаць:
quis, quid — хто-небудзь, што-небудзь;
qui, quae (qua), quod —які-небудзь, -ая-небудзь, -ое-небудзь;
aliquis, aliquid — хто-небудзь, што-небудзь; нехта, нештсг,
aliqui, aliqua, aliquod — які-небудзь, -ая-небудзь, -ое-небудзь', нейкі, -ая, -ае;
quisquam, quidquam (quicquam) — хто-небудзь, што-небудзь;
ullus, ulla, ullum — які-небудзь, -ая-небудзь, -ое-небудзь; нейкі, -ая, -ае',
quispiam, quidpiam — хтосьці, штосьці;
quispiam, quaepiam, quodpiam (quippiam) — якісьці, -аясьці, -оесьці;
quidam, quaedam, quiddam —хтосьці, штосыіі;
quidam, quaedam, quoddam —якісьці, -аясьці, -оесьцг,
quisque, quidque — кожны, -ая, -ае',
quisque, quaeque, quodque — кожны, -ая, -ае;
unusquisque, unumquidque — кожны-, ая, -ае; усялякі, -ая, -ае;
unusquisque, unaquaeque, unumquodque — кожны, -ая, -ае; усялякі, -ая, -ае;
quivis, quaevis, quidvis — хто хочаш, што хочаш',
quivis, quaevis, quodvis — які, -ая, -оехочаш',
quilibet, quaelibet, quidlibet — хто заўгодна, што заўгодна;
quilibet, quaelibet, quodlibet — які, -ая, -ое заўгодна',
uterque, utraque, utrumque — хтосьці з двух, штосьці з двух; якісьці, -аясьці, -оесьці з двух',
utervis, utravis, utrumvis — хто хочаш з двух, што хочаш з двух; які, -ая, -ое хочаш з двух;
uterlibet, utralibet, utrumlibet — хто заўгодна з двух, што заўгодна з двух; які, -ая, -ое заўгодна з двух;
alteriiter, alteriitra, alterutrum — адзін ці другі з двух, адна ці другая з дзвюх адно ці другое з двух',
neuter, neutra, neutrum — ніхто з двух (дзвюх), ніводзін з двух, ніводная з дзвюх, ніводнае з двух, ніякі, -ая, -ае;
alius, alia, aliud — іншы, -ая, -ае, другі, -ая, -ое (змногіх);
alter, altera, alterum — другі, -ая, -ое (з двух /дзвюх)-,
ceteri, ае, a — іншыя',
reliqui, ае, a — астатнія',
nullus, a, um — ніякі, ніводзін;
nemo — ніхто', nihil — нішто.
Займеннік quis, quid і ўсе складзеныя з ім ужываюцца ў значэнні назоўніка, а займеннік qui, quae (qua), quod i ўсе складзеныя з ім — у значэнні прыметніка.
Займеннікі, складзеныя з uter, могуць ужывацца і як назоўнікі, і як прыметнікі.
Прыметнікавым займеннікам да quisquam будзе ullus.
Ва ўсіх займеннікаў, складзеных з quis ці qui альбо uter, скланяецца толькі сам гэты займеннік, а часціцы (ali-, -quam, -piam, -dam, -que, -vis, -libet), якія дадаюцца да яго спераду ці ззаду, застаюцца нязменнымі.
Бліжэйшымі беларускімі адпаведнікамі часціцам ali-, -quam, -piam, -dam будуць часціцы накшталт -сьці альбо -небудзь.
У займенніку unusquisque скланяюцца два першыя яго складнікі unus i quis: nom. unusquisque, gen. uniuscuiusque, dat. unicuique i Г.Д.
Займеннікі nemo i nihil часам вылучаюць y асобны клас адмоўных займеннікаў (pronomina negativa). Яны маюць толькі адзіночны лік.
Займеннік nemo (з ne + homo) скланяецца па трэцяму скланенню як homo, але gen. i abi. замяняюцца формамі ад nullus, а ў давальным склоне ўжываюцца паралельныя формы.
Форма nihil выступае толькі ў nom. i асс., а ў астатніх склонах замяняецца спалучэннем nulla res — ніякая рэч.
nemo — ніхто
nihil — нішто
Nom.
nemo
nihil
Gen.
nullius
nullius rei
Dat.
nemini | nulli
nulli rei
Acc.
neminem
nihil
Abi.
nullo
nulla re
Як адмоўныя прыслоўі (адмоўі) са значэннем не ўжываюцца non i haud (менш моцнае). Калі ў сказе стаяць два адмоўныя словы, то, у адрозненне ад беларускай мовы, у лацінскай яны як бы ўзаемна знішчаюцца і азначаюць тады ўжо сцвярджэнне (часам узмоцненае). Параўнайце напрыклад:
nescio — не ведаю, non nescio —я ведаю (добра).
Калі адмоўны займеннік nemo, nihil спалучаецца з адмоўем non, то выраз атрымлівае рознае значэнне ў залежнасці ад пазіцыі non (перад ці пасля займенніка): non nemo — нехта, хтосьці; nemo non — кожны; non nihil — нешта, штосьці; nihil non —усё.
Займеннікавыя прыметнікі Adiectiva pronominalia
Да іх належаць дзевяць прыметнікаў, якія ў gen. sing, маюць канчатак -Ius (з націскам на Т), у dat. sing. -і, а ва ўсіх іншых склонах — канчаткі I — II скланенняў. Некаторыя з іх адносяць таксама да розных класаў займеннікаў (гл. вышэй).
unus, a, um — адзін',
КНІГІ ОНЛАЙН
