Кароткая граматыка лацінскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 120с.
Мінск 2008
Ёсць шэсць спосабаў утварэння асноваў пэрфэкта ад дзеяслоўнага кораня. Некаторыя з гэтых спосабаў характэрныя для пэўных спражэнняў.
1. Для дзеясловаў I i IV спражэнняў нормаю з’яўляецца пэрфэкт на -vi (да асновы прэзэнса дадаецца суфікс -vі канчатак -I), а супін на -tum:
laudo, laudavi, laudatum, laudare
audio, audivi, auditum, audire
Такія дзеясловы часам падаюцца ў слоўніках толькі ў першай асноўнай форме, а астатнія перадаюцца лічбаю, якая ўказвае на скланенне, і маецца на ўвазе, што пэрфэкт і супін утвараюцца паводле нормы:
laudo 1 —хваліць;
audio 4 — чуць.
2. Для большасці дзеясловаў II спражэння нормай будзе пэрфэкт на -ui, супін на -itum ці на -tum. Канцавы гук асновы прэзэнса пры гэтым адкідаецца. Напрыклад:
moneo, monui, monitum, monere
retineo, retinui, retentum, retinere
Шэраг дзеясловаў другога спражэння не мае формы супіна:
іасео, iacui, -, іасёге
У слоўніках дзеясловы гэтай групы могуць падавацца гэткім чынам:
moneo, ui, itum, ere — пераконваць',
retineo, ui, tum, ere —утрымліваць', iaceo, ui, -, ere — ляжаць.
3. Дзеясловы Illa скланення з асноваю на губны, зубны ці гарлавы гук часта маюць пэрфэкт на -si, а супін на -tum ці на -sum. Зычны, які апынаецца перад s ці t, асімілюецца. Звонкія губны b і гарлавы g у гэтай пазіцыі аглушаюцца, прычым спалучэнне es перадаецца літараю х. Зубныя d i t цалкам прыпадабняюцца да наступнага s, а падвойнае ss пасля доўгага галоснага спрашчаецца да s. Напрыклад:
scribo, scripsi (з scrib+sT), scriptum (з scrib+tum), scribere пісаць',
rego, rexi (3 reg+si), rectum (3 reg+tum), regere — кіраваг{ь;
cedo, cessi (3 ced+sl), cessum (3 ced+sum), cedere — саступаць', ludo, lusi (3 lud+si), lusum (3 lud+sum), ludere — гуляць',
У слоўніках формы пэрфэкта i супіна такіх дзеясловаў звычайна падаюцца цалкам:
rego, rexi, rectum, ere — кіраваць.
4. Шмат дзеясловаў розных спражэнняў утвараюць аснову пэрфэкта без дадавання да асновы прэзэнса суфіксаў -v-, -uці -s-, a падаўжэннем карэннага галоснага. Супін заканчваецца на -tum ці на -sum.
sedeo, sedi, sessum, sedere — сядзець',
edo, edi, esum, edere — есці;
fodio, fodi, fossum, fodere — капаць;
venio, veni, ventum, venire — прыходзіць.
Калі карэнны галосны дзеяслова кароткае а, то пры падаўжэнні яно дае доўгае ё:
ago, egi, actum, agere — гнаць, рабіць;
capio, сёрі, captum, capere — браць.
5. Частка дзеясловаў розных спражэнняў утварае пэрфэкт падваеннем пачатковага зычнага. Супін заканчваецца на -tum ці на -sum:
do, dedi, datum, dare — даваць',
mordeo, momordi, morsum, mordere — кусаць;
cado, cecidi, casum, cadere падаць;
pario, peperi, partum, parere — нараджаць.
6. У шэрагу дзеясловаў Illa спражэння аснова пэрфэкта не адрозніваецца ад дзеяслоўнага кораня:
verto, verti, versum, vertere паварочваць',
solvo, solvi, solutum, solvere развязваць; плаціць', defendo, defendi, defensum, defendere абараняць.
Утварэнне дзеяслоўных формаў
Асабовыя формы дзеяслова ўтвараюцца ад асновы праз дадаванне асабовых канчаткаў альбо непасрэдна, альбо з дапамогаю адпаведных суфіксаў. Калі аснова ці суфікс заканчваецца на зычны, то перад зычным канчатка ўстаўляецца тэматычны (устаўны) галосны. Гэта дапамагае пазбегнуць немілагучнага збегу зычных.
За выключэннем формаў пэрфэкта абвеснага ладу незалежнага стану, для ўтварэння ўсіх асабовых формаў дзеяслова ва ўсіх часах ужываюцца наступныя асабовыя канчаткі:
Indicativus et coniunctivus
Imperativus praesentis
Imperativus futuri
Activum
Passivum
Activum
Passivum
Activum
Passivum
Sing. 1.
-6 ці -m
-or ці-r
2.
-s
-ris
— ці -e
-re
-to
-tor
3.
-t
-tur
-to
-tor
Plur. 1.
-mus
-mur
2.
-tis
-mini
-te
-mini
-tote
3.
-nt
-ntur
-nto
-ntor
Калі ў 1 -й асобе адзіночнага ліку будзе канчатак -о, то ў пасіўнай форме яму будзе адпавядаць канчатак -or, калі ж актыўны канчатак будзе -т, адпавядаць яму будзе пасіўны -г.
Форма пэрфэкта абвеснага ладу незал.ст. (perfectum indicativi activi) мае свае адмысловыя канчаткі:
Sing.
Plur.
1.
-i
-imus
2.
-isti
-istis
3.
-it
-erunt
■пнш аянм Дзеяслоў sum, fuT, esse
i®SWi »»SSS1
Дзеяслоў sum, fui, esse (быць) належыць да групы няправільных дзеясловаў. Ужываецца ва ўласным значэнні, а таксама як дапаможны дзеяслоў пры ўтварэнні аналітычных часавых формаў. Спрагаецца ён наступным чынам:
Аснова прэзэнса: es-/er-/s-
Аснова пэрфэкта: fu-
Indicativus
Coniunctivus
Indicativus
Coniunctivus
я ёсць
я быў бы
я быў, я стаў
я быў бы, я стаў бы
Praesens
Sing. 1.
s-u-m
s-i-m
Perfectum
fu-T
fu-eri-m
2.
es
s-i-s
fu-istT
fu-eri-s
3.
es-t
s-i-t
fu-it
fu-eri-t
Plur. 1.
s-u-mus
s-T-mus
fu-imus
fu-eri-mus
2.
es-tis
s-T-tis
fu-istis
fu-eri-tis
3.
s-u-nt
s-i-nt
fu-erunt
fu-eri-nt
я быў
я быў бы
я быў (paней), я стаў (раней)
я быў бы (раней), я стаў бы (раней)
Imperfectum
Sing. 1.
er-a-m
es-se-m | fo-re-m
Plusquamperfectum
fu-era-m
fu-isse-m
2.
er-a-s
es-se-s | fo-re-s
fu-era-s
fu-isse-s
3.
er-a-t
es-se-t | fo-re-s
fu-era-t
fu-isse-t
Plur. 1.
er-a-mus
es-se-mus fo-re-mus
fu-era-mus
fu-isse-mus
2.
er-a-tis
es-se-tis | fo-re-tis
fu-era-tis
fii-isse-tis
3.
er-a-nt
es-se-nt | fo-re-nt
fu-era-nt
fu-isse-nt
Futurum I
я буду
я буду, я стану (перш, чым...)
Sing. 1.
er-o
Futurum II
fu-er-o
2.
er-i-s
fu-eri-s
3.
er-i-t
fu-eri-t
Plur. 1.
er-I-mus
fu-erl-mus
2.
er-i-tis
fu-eri-tis
3.
er-u-nt
fu-eri-nt
Imperativus
Praesens
Futurum
Sing. 2.
es! — будзь!
es-to! — будзь!
3.
es-to! — няхай будзе!
Plur. 2.
es-te! — будзьце!
esto-te! — будзьце!
3.
sun-to! -— няхай будуць!
Infinitivus
Infinitivus praesentis (inf. praes.) інфінітыў цяп. ч.: esse — быць, што я ёсць.
Infinitivus perfecti (inf. perf.) інфінітыў пэрфэкта: fuisse — што я быў.
Infinitivus futuri (inf. fut.) інфінітыў буд. ч.: futurum, am, um esse ці fore — што я буду.
Participium
Дзеяслоў sum, fui, esse мае толькі адну форму дзеепрыметніка будучага часу абвеснага ладу participium futuri activi (part. fut. act.): futiirus, a, um — які мае быць, будучы.
Дзеясловы, складзеныя з sum
ab-sum, a-fui (ab-fui), ab-esse — адсутнічаць, быць далёка ad-sum, ad-fui (af-fui), ad-esse — прысутнічаць, дапамагаць de-sum, de-fui, de-esse — не хапаць, неставаць in-sum, in-fui, in-esse — быць y чымсьці, змяшчацца inter-sum, inter-fui, inter-esse — быць сярод чагосьці, удзельнічаць ob-sum, ob-fui, ob-esse — быць супраць, шкодзіць pro-sum, pro-fui, prod-esse — быць карысным
prae-sum, prae-fiii, prae-esse — быць наперадзе, быць на чале, кіраваць
sub-sum, -, sub-esse — быць пад чымсьці, быць падлеглым
super-sum, super-fui, super-esse — быць вышэй, пераўзыходзіць, заставацца
pos-sum, potui, pot-esse — магчы
Спрагаюцца яны гэтак жа, як дзеяслоў sum, з некаторымі фанетычнымі зменамі. Напрыклад, прыставачнае b у перфекце дзеяслова absum асімілюецца да наступнага карэннага f, а затым падвойнае ff спрашчаецца да f, хоць часам b можа на пісьме захоўвацца: a-fui i ab-fui. Форма prosum паходзіць ад prod+sum, але d перад si f выпадае: prosum < prodsum, profui < prodfui.
3 гэтых дзеясловаў participium praesentis маюць толькі absum, praesum i possum адпаведна: absens, entis — адсутны; praesens, entis — прысутны, цяперашні', potens, entis — які можа.
Дзеяслоў possum мае асаблівае спражэнне. Ён паходзіць ад pote+sum (літаральна я ёсць могучы). Пасля выпадзення е, зычны t захаваўся перад галосным (pot-ero), і асіміляваўся перад зычным s (pos-sum < pot-sum). Форма пэрфэкта potui і дзеепрыметнік potens паходзяць ад дзеяслова poteo, які выйшаў з ужытку.
■■■■ annaaMM ■■■■■ ДзеЯСЛОў pOSSUITI, potili, pOSS6 «sa» ««■■■ шшш
Indicativus
Coniunctivus
Indicativus
Coniunctivus
ямагу
я мог бы
я змог
я змог бы
Praesens
Sing. 1.
pos-sum
pos-sim
Perfectum
potu-T
potu-ёгіт
2.
pot-es
pos-sis
potu-isti
potueris
3.
pot-est
pos-sit
potu-it
роШ-ёгй
Plur. 1.
pos-sumus
pos-simus
potu-imus
potu-erimus
2.
pot-estis
pos-sitis
potu-istis
potu-eritis
3.
pos-sunt
pos-sint
potu-erunt
potu-ёгіпі
я мог
я мог бы
я быў змог
я быў бы змог
Imperfectum
Sing. 1.
pot-ёгат
pos-sem
perfectum
potu-ёгат
potu-issem
2.
pot-eras
pos-ses
potu-eras
potu-isses
3.
pot-erat
pos-set
potuerat
potu-isset
Plur. 1.
pot-eramus
pos-semus
usquam]
potu-eramus
potu-issemus
2.
pot-eratis
pos-setis
potu-eratis
potu-issetis
3.
pot-erant
pos-sent
Cu
potu-erant
potu-issent
Futurum I
я буду магчы, я змагу
я змагу (перш, чым...}
Sing. 1.
pot-ёго
Futurum II
potu-ero
2.
pot-eris
potueris
3.
pot-erit
potu-ёгіі
Plur. 1.
pot-erimus
potu-erimus
2.
pot-eritis
potu-eritis
3.
pot-erunt
potu-ёгіпі
Дзеяслоў possum, potui, posse не мае формаў загаднага ладу, герундыя і супіна.
Infinitivus
Infinitivus praesentis potere магчы
Infinitivus perfecti potuisse змагчы
Participium praesentis potens, entis які можа.
Аснова прэзэнса
Ад яе ўтвараюцца ўсе формы сістэмы інфэкта (няскончаныя ў часе). Формы залежнага і незалежнага стану адрозніваюцца між сабою толькі адпаведнымі канчаткамі.
Цяперашні час Praesens
Indicativus praesentis абвесны лад цяперашняга часу незалежнага і залежнага стану ўтвараецца з асновы дзеяслова і асабовых канчаткаў. У дзеясловаў Ша спражэння паміж зычным асновы і зычным канчатку ўстаўляецца тэматычны галосны: u перад nt; ё перад г, у астатніх выпадках (перад s, t, m) -1. Па аналогіі з Ilia спражэннем тэматычны галосны u ўстаўляецца (хоць і пасля галоснага) перад nt таксама ў ІІІЬ і ў IV спражэннях.
Параўнайце: lauda-t, mone-t, reg-i-s, reg-i-t, capi-t, audi-t, lauda-nt, mone-nt, reg-u-nt, capi-u-nt, audi-u-nt, lauda-ris, reg-e-ris, reg-ere, capiu-ntur.
Заўвага: кароткі галосны I ў сярэдзінным ненаціскным складзе перад г пераходзіць у кароткі ё:
capi-ris > сарё-ris, сарі-ге > сарё-ге.
Coniunctlvus praesentis умоўны лад цяперашняга часу незалежнага і залежнага стану ўтвараецца ад асновы дзеяслова праз дадаванне адпаведнага суфікса і асабовых канчаткаў. У I спражэнні ўжываецца суфікс -ё-, якім замяшчаецца канцавое -аасновы. Ва ўсіх іншых
КНІГІ ОНЛАЙН
