Кароткая граматыка лацінскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 120с.
Мінск 2008
Шмат якія назоўнікі пятага скланення маюць толькі адзіночны лік (singularia tantum). Напрыклад: spes, speif-— надзея', fides, ei/ — eepa ды інш.
ПРЫМЕТНІК ADIECTlVUM
Лацінскія прыметнікі скланяюцца як назоўнікі і толькі паводле I — II i III скланенняў.
У залежнасці ад гэтага яны падзяляюцца на дзве групы:
1. Прыметнікі I — II скланення, у якіх мужчынскі і ніякі род скланяецца паводле ІІ-га скланення, а жаночы — паводле І-га. Яны заканчваюцца на: -us, -a, -um (bonus, bona, bonum) i на: -er, -a, -um (liber, libera, liberum; pulcher, pulchra, pulchrum). Гэтак жа скланяюцца таксама дзепрыметнікі мінулага часу залежнага стану (participium perfecti passivi): laudatus, laudata, laudatum — пахвалены; будучага часу незалежнага стану (participium futuri activi): laudaturus, laudatura, laudaturum — які мае (намер) хваліць; будучага часу залежнага стану (ці, інакш герундыў)(рагбсірійт futuri passivi seu gerundivum): laudandus, laudanda, laudandum —якімае быць пахвалены, якога трэба пахваліць.
2. Прыметнікі III скланення, якія могуць быць трох, двух і аднаго канчаткаў: celer, celeris, celere; saluber, salubris, salubre; levis, levis, leve; felix, felix, felix. Сюды ж належаць дзеепрыметнікі цяперашняга часу незалежнага стану (participium praesentis activi), якія маюць адзін канчатак для ўсіх трох родаў: laudans, laudans, laudans — які хваліць.
Прыметнікі I—II скланенняў
Adiectiva declinationum I—II (-а-|-б-скланенняў)
Прыметнікі гэтай групы скланяюцца гэтак жа, як назоўнікі: мужчынскі (на -us, -er) і ніякі (на -um) род — на ўзор другога скланення, жаночы (на -а) — на ўзор першага скланення. Напрыклад: bonus, bona, bonum — добры, добрая, добрае; liber, libera, liberum — вольны, -ая, -ае\ pulcher, pulchra, pulchrum — прыгожы, -ая, -ае.
Прыметнікі на -us:
clarus, a, um — светлы,
славуты
Sing.
Plur.
m
f
n
m
f
n
Nom.
clar-us
clar-a
clar-um
clar-T
clar-ae
clar-a
Gen.
clar-T
clar-ae
clar-T
clar-orum
clar-arum
clar-orum
Dat.
clar-o
clar-ae
clar-o
clar-Ts
clar-Ts
clar-Ts
Асс.
clar-Qm
clar-am
clar-um
clar-ds
clar-as
clar-a
Abi.
clar-o
clar-a
clar-o
clar-Ts
clar-Ts
clar-Ts
Voc.
сіаг-ё
clar-a
clar-um
clar-T
clar-ae
clar-a
Прыметнікі на -ег, якія захоўваюць ё ва ўсіх склонах:
liber, era, erum — вольны,
свабодны
Sing.
Plur.
m
n
m
f
п
Nom.
liber
liber-a
liber-йт
1іЬёг-Т
ІіЬёг-ае
ІіЬёг-а
Gen.
1іЬёг-Т
1іЬёг-ае
liber-T
ІіЬёг-бгйт
ІіЬёг-агйт
ІіЬёг-бгйт
Dat.
1іЬёг-б
1іЬёг-ае
liber-o
ІіЬёг-Ts
ІіЬёг-Ts
ІіЬёг-Ts
Acc.
liber-um
ІіЬёг-am
liber-йт
ІіЬёг-os
ІіЬёг-as
ІіЬёг-а
Abi.
liber-o
liber-a
1іЬёг-б
ІіЬёг-Ts
ІіЬёг-Ts
ІіЬёг-Ts
Voc.
liber
liber-a
ІіЬёг-йт
ІіЬёг-Т
ІіЬёг-ае
ІіЬёг-а
Прыметнікі на -ег, якія губляюць ё ў іншых склонах:
рйІсЬёг, chra,
chrum — прыгожы
Sing.
Plur.
m
f
n
m
f
n
Nom.
pulcher
pulchr-a
pulchr-йт
pulchr-T
pulchr-ae
pulchr-a
Gen.
pulchr-T
pulchr-ae
pulchr-T
pulchr-orum
pulchr-arum
pulchr-orum
Dat.
pulchr-o
pulchr-ae
pulchr-o
pulchr-Ts
pulchr-Ts
pulchr-Ts
Acc.
pulchr-йт
pulchr-am
pulchr-um
pulchr-os
pulchr-as
pulchr-a
АЫ.
pulchr-o
pulchr-a
pulchr-o
pulchr-Ts
pulchr-Ts
pulchr-Ts
Voc.
pulcher
pulchr-a
pulchr-um
pulchr-T
pulchr-ae
pulchr-a
Прыметнікі разам з назоўнікамі, што захоўваюць ё ва ўсіх склонах, можна запомніць як верш:
vesper, puer, socer, gener —
вечар, хлопец, цесць, зяць;
asper, liber, miser, tener —
шурпаты, вольны, гаротны, пяшчотны.
Як і ў беларускай мове, прыметнікі дапасоўваюцца да назоўніка, да якога яны адносяцца, у родзе, ліку і склоне, напрыклад:
dominus bonus; rosa pulchra; donum liberum
Прыметнікі III скланення Adiectiva declinationis III
Прыметнікі трэцяга скланення падзяляюцца на тры падгрупы:
1. Прыметнікі трох канчаткаў, гэта значыць тыя, што маюць у nom. sing, асобны канчатак для кожнага роду: celer т — хуткі, celeris /—хуткая, celere п — хуткае. Як бачым, некаторыя прыметнікі трох канчаткаў захоўваюць у сваёй аснове -ёва ўсіх формах. У астатніх прыметнікаў гэтай групы -ёзахоўваецца толькі ў nom. sing, мужчынскага роду, а ва ўсіх іншых формах яно выпадае (параўнайце: 2-е скланенне на -er): saluber т — здаровы, salubris f — здаровая, salubre п — здаровае.
2. Прыметнікі двух канчаткаў, якія маюць у nom. sing, адзін канчатак (а менавіта is) для мужчынскага і жаночага роду: levis т, f — лёгкі, лёгкая', а другі (-е) для ніякага: leve п —лёгкі.
3. Прыметнікі аднаго канчатку, якія маюць у nom. sing толькі адзін канчатак, аднолькавы для ўсіх трох родаў: felix m,fn — шчаслівы, шчаслівая, шчаслівае.
У слоўніках прыметнікі трэцяга скланення падаюцца гэткім чынам: celer, ёгів, ёге — хуткг,
saluber, bris, bre — здаровы;
levis, e — лёгкі.
Для прыметнікаў аднаго канчатку, апрача формы nom. sing, даецца яшчэ канчатак gen. sing, (альбо частка асновы з канчаткам):
felix, Teis — шчаслівы.
Усе прыметнікі трэцяга скланення скланяюцца паводле галоснага тыпу (-Т, -ійт, -іа).
Прыметнікі трох канчаткаў:
saluber, bris, bre — здаровы
Sing.
Plur.
m
f
n
m
f
n
Nom.
saluber
salubr-is
salubr-e
saliibr-es
salubr-es
saliibr-ia
Gen.
salubr-is
salubr-is
salubr-is
salubr-ium
salubr-ійт
saliibr-ійт
Dat.
salubr-T
salubr-T
salubr-T
salubr-ibiis
salubr-ibiis
salubr-ibiis
Асс.
salubr-em
salubr-em
salubr-e
salubr-es
saliibr-es
saliibr-ia
Abi.
salubr-T
salubr-T
salubr-T
salubr-ibiis
salubr-ibiis
salubr-ibiis
Voc.
saluber
salubr-is
salubr-e
salubr-es
saliibr-es
saliibr-ia
Прыметнікі двух канчаткаў:
levis, e
— лёгкі
Sing.
Plur.
m
n
m
f
n
Nom.
lev-is
lev-is
lev-e
lev-es
lev-es
lev-ia
Gen.
lev-is
lev-is
lev-is
lev-ійт
lev-ium
lev-ium
Dat.
lev-T
lev-T
lev-T
lev-Ibiis
lev-ibiis
lev-ibiis
Acc.
lev-em
lev-em
lev-e
lev-es
lev-es
lev-ia
Abi.
lev-T
lev-T
lev-T
lev-ibiis
lev-ibiis
lev-ibiis
Voc.
lev-is
lev-is
lev-e
lev-es
lev-es
lev-ia
Прыметнікі аднаго канчатку:
felix, Teis — шчаслівы
Sing.
Plur.
m
f
n
m
y
n
Nom.
felix
felix
felix
felic-es
felic-es
felic-ia
Gen.
felic-is
felTc-is
felic-is
felic-ium
felic-ium
felic-ійт
Dat.
felic-T
felic-T
felTc-T
felic-ibus
felic-ibus
felic-Ibus
Acc.
felic-em
felic-em
felix
felic-es
felic-es
felic-ia
Abl.
felic-i
felic-I
felic-i
felTc-Ibiis
felic-ibus
felic-ibQs
Voc.
felix
felix
felix
felic-es
felic-es
felic-ia
Выключэнне 1: некалькі прыметнікаў аднаго канчатку трэцяга скланення, як выключэнне, скланяюцца паводле зычнага тыпу (-ё, -йт, -а). Гэта: vetus, eris — старадаўні', pauper, eris — бедны;
dives, itis — багаты; princeps, Ipis — першьг, particeps, ipis —які бярэўдзел, прычасны; superstes, itis —які стаіць побач, які застаўся жывы.
vetus, eris — старадаўні
Sing.
Plur.
m
f
n
m
f
n
Nom.
vetus
vetus
vetus
veter-es
veter-es
veter-a
Gen.
veter-is
veter-is
veter-is
veter-йт
veter-йт
veter-um
Dat.
veter-i
veter-i
veter-i
veter-ibus
veter-ibus
veter-ibus
Acc.
veter-em
veter-em
vetus
veter-es
veter-es
veter-a
Abl.
veter-e
veter-e
veter-e
veter-ibus
veter-ibus
veter-ibus
Voc.
vetus
vetus
vetus
veter-es
veter-es
veter-a
Выключэнне 2: яшчэ некалькі прыметнікаў маюць abl. sing, на -I, a gen. plur. на -um:
celer, eris, ere —хуткі celeri, celerum (nom., plur. n celeria); memor, oris — памятлівы memori, memorum;
inops, opis — немаёмны, бязрадны inopi, inopum; supplex, icis —умольны supplici, supplicum.
Ступені параўнання прыметнікаў
Gradus comparationis adiectivdrum
Як і ў іншых мовах, у лацінскай ёсць тры ступені параўнання: звычайная ступень — gradus positivus,
вышэйшая ступень — gradus comparativus,
найвышэйшая ступень — gradus superlativus.
Вышэйшая ступень (gradus comparativus) утвараецца дадаваннем да асновы суфікса -іог для мужчынскага і жаночага, і суфікса -ius для ніякага роду. Аснова атрымліваецца з формы gen. sing, мужчынскага роду адкіданнем канчатку -I ці -is. Напрыклад:
Positivus
Аснова
Comparativus
clarus — светлы
сіаг(-і)
clar-ior, clar-ior, clar-ius — святлейшы, -я, -e
liber — вольны
liber(-i)
liber-ior, liber-ior, liber-ius — вальнейшы, -я, -e
pulcher — прыгожы
pulchr(-i)
pulchr-ior, pulchr-ior, pulchr-ius — прыгажэйшы, -я, -e
celer — хуткі
celer(-is)
celer-ior, celer-ior, celer-ius — хутчэйшы, -я, -e
saluber — здаровы
salubr(-is)
salubr-ior, salubr-ior, salubr-ius — здаравейшы, -я, -e
levis — лёгкі
lev(-is)
lev-ior, lev-ior, lev-ius — лягчэйшы, -я, -e
felix — шчаслівы
felic(-is)
felic-ior, felic-ior, felic-ius — шчаслівейшы, -я, -e
Прыметнікі ў вышэйшай ступені скланяюцца паводле ІІІ-га зычнага скланення:
clarior,
clarius — святлейшы, -я, -e
Sing.
Plur.
m
п
m
J
n
Nom.
clarior
clarior
clarius
clarior-es
clarior-es
clarior-a
Gen.
clarior-is
clarior-is
clarior-is
clariorйт
clariorйт
clariorйт
Dat.
clarior-i
clarior-i
clarior-i
clarioribus
clarioribus
clarioribus
Acc.
clariorem
clariorem
clarius
clarior-es
clarior-es
clarior-a
Abi.
clarior-ё
clarior-e
clarior-e
clarioribus
clarioribus
clarioribus
Voc.
clarior
clarior
clarius
clarior-es
clarior-es
clarior-a
Найвышэйшая ступень (gradus superlativus) утвараецца дадаваннем да асновы суфікса -isslmі канчаткаў I — II скланенняў -us, -a, -um. Напрыклад:
Positivus
Аснова
Superlativus
clarus
clar(-i)
clar-issim-us, clar-issim-a, clar-issim-um — найсвятлейшы, -я, -e
levis
lev(-is)
lev-issim-us, lev-issim-a, lev-issim-um — найлягчэйшы, -я, -e
felix
felic(-is)
felic-issim-us, felic-issim-a, felic-issim-um — найшчаслівейшы, -я, -e
Прыметнікі на -ег як I — II, гэтак i III скланенняў утвараюць superlativus ад формы назоўнага склону мужчынскага роду дадаваннем да яе суфікса -rimі канчаткаў I — II скланенняў -us, -a, -um. Напрыклад:
Positivus
Superlativus
liber
liber-rim-us, a, um — найвальнейшы, -я, -e
pulcher
pulcher-rim-us, a, um — найпрыгажэйшы, -я, -e
celer
celer-rim-us, a, um — найхутчэйшы, -я, -e
saluber
saluber-rim-us, a, um — найздаравейшы, -я, -e
КНІГІ ОНЛАЙН
