Кароткая граматыка латышскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 96с.
Мінск 2008
Заўвага: пры скланенні мужчынскіх імёнаў, у якіх перад канчаткам
-is стаіць -dабо -t-, ні ў родным склоне адз. л., ні ў мн. л.
Ічаргавання зычных не адбываецца. Напрыклад: Valdis (наз. скл.) Valda (р. скл.). Гэтае правіла не тычыцца, аднак, гутарковага стылю, хоць і ў размоўнай мове такое чаргаванне таксама дапускаецца.
Да II скланення таксама належыць пэўная колькасць назоўнікаў мужчынскага роду, якія заканчваюцца на -ens, напрыклад: akmens (камень), asmens (лязо), rudens (восень), ūdens (вада), zibens (маланка). Яны скланяюцца гэтаксама, як іншыя назоўнікі II скланення, але маюць адрозненні ў дзвюх формах:
♦ у назоўным склоне адз. л. заканчваюцца на -ens (а не на -is),
♦ у родным склоне адз. л. яны таксама маюць канчатак -ens {а не -a).
Лік
Склон
Канчатак
akmens камень
ūdens вада
Адз.
H.
-S
akmen-s
ūden-s
P.
-S
akmen-s
ūden-s
д.
-im
akmen-im
ūden-im
в.
-і
akmen-i
ūden-i
Адз.
Т.
-і
ar akmen-i
ar ūden-i
м.
-I
akmen-ī
ūden-ī
Кл.
-і
akmen-i!
ūden-i!
Мн.
Н.
-і
akmeņ-i
ūdeņ-i
Р.
-U
akmeņ-u
ūdeņ-u
д.
-іет
akmeņ-iem
ūdeņ-iem
в.
-US
akmeņ-us
ūdeņ-us
т.
-іет
ar akmeņ-iem
ar ūdeņ-iem
м.
-OS
akmeņ-os
ūdeņ-os
Кл.
-і
akmeņ-i!
ūdeņ-i!
Такім жа чынам скланяюцца і наступныя назоўнікі II скланення: mēness (месяц), sāls (соль).
Ш скланенне
Лік
Склон
Канчатак
alus піва
tirgus рынак
Адз.
H.
-us
al-us
tirg-us
P.
-US
al-us
tirg-us
Д.
-um
al-um
tirg-um
B.
-u
al-u
tirg-u
T.
-u
ar al-u
ar tirg-u
M.
-Ū
al-ū
tirg-ū
Кл.
-us
al-us!
tirg-us!
Мн.
H.
-i
al-i
tirg-i
P.
-u
al-u
tirg-u
Д.
-iem
al-iem
tirg-iem
B.
-us
al-us
tirg-us
T.
-iem
ar al-iem
ar tirg-iem
M.
-os
al-os
tirg-os
Кл.
-i
al-i!
tirg-i!
IV скланенне
Лік
Склон
Канчатак
istaba пакой
meita дачка
Адз.
Н.
-а
istab-a
meit-a
Р.
-as
istab-as
meit-as
д.
-ai
istab-ai
meit-ai
в.
-u
istab-u
meit-u
т.
-u
ar istab-u
ar meit-u
м.
-ā
istab-ā
meit-ā
Кл.
-a
istab-a!
meit-a!
Мн.
н.
-as
istab-as
meit-as
р.
-u
istab-u
meit-u
д.
-ām
istab-ām
meit-ām
в.
-as
istab-as
meit-as
т.
-ām
ar istab-ām
ar meit-ām
м.
-ās
istab-ās
meit-ās
Кл.
-as
istab-as!
meit-as!
Заўвага: да гэтага самага тыпу скланення належыць шэраг назоўнікаў мужчынскага роду:
lauva (леў), puika (хлапец) і да т. п.;
агульнага роду. paziņa (знаёмец, знаёмая), pļāpa (балбатун, балбатунка) і да т. п.;
• мужчынскіх прозвішчаў на -а:
Liepa, Kļava і да т. п. з тым адрозненнем, што ў дав. скл. адз. ліку мдюць канчатак -am: lauvam, puikam, paziņam (знаёмцу), pļāpam (балбатуну), Liepām, Kļāvām i да т. п. Але: paziņai (знаёмай), pļāpai (балбатунцы) і да т. п.
V скланенне
Лік
Склон
Канчатак
kurpe чаравік
egleелка
Адз.
Н.
-е
kurp-e
egl-e
Р.
-es
kurp-es
egl-es
д.
-еі
kurp-ei
egl-ei
в.
-і
kurp-i
egl-i
т.
-і
ar kurp-i
ar egl-i
м.
-ё
kurp-ē
egl-ē
Кл.
-е
kurp-e!
egl-e!
Мн.
н.
-es
kurp-es
egl-es
р.
-6)u
kurp-ju
egļ-u
д.
-ēm
kurp-ēm
egl-ēm
в.
-es
kurp-es
egl-es
т.
-ēm
ar kurp-ēm
ar egl-ēm
м.
-ēs
kurp-ēs
egl-ēs
Кл.
-es
kurp-es!
egl-es!
У родным склоне множнага ліку адбываецца чаргаванне зычных палаталізацыйнага тыпу, падобна, як гэта мае месца з назоўнікамі II скланення (гл. вышэй).
Заўвага: шэраг назоўнікаў мужчынскага і агульнага роду на -е, мужчынскіх прозвішчаў на -е скланяецца на ўзор V скланення, маючы ў дав. скл. адз. ліку канчатак -ет.
VIскланенне
Лік
Склон
Канчатак
nakts ноч
sirds сэрца
Адз.
Н.
-S
nakt-s
sird-s
Р.
-S
nakt-s
sird-s
д.
-ij
nakt-ij
sird-ij
в.
-і
nakt-i
sird-i
т.
-і
ar nakt-i
ar sird-i
м.
-Т
nakt-ī
sird-ī
Кл.
-S
nakt-s!
sird-s!
Мн.
н.
-is
nakt-is
sird-is
р.
-d)u
nakt-ju
sirž-u
д.
-īm
nakt-īm
sird-īm
в.
-is
nakt-is
sird-is
т.
-īm
ar nakt-īm
ar sird-īm
м.
-īs
nakt-īs
sird-īs
Кл.
-is
nakt-is!
sird-is!
I ў выпадку з родным склонам множнага ліку VI скланення адбываецца чаргаванне зычных палаталізацыйнага тыпу, падобна, як гэта мае месца з назоўнікамі II скланення (гл. вышэй).
Заўвага: шэраг назоўнікаў V і VI скланенняў у род. скл. мн. ліку вышэйзгаданага чаргавання зычных, аднак, не мае: aste І(хвост) astu, kase (каса) kasu, gāze (газ) gāzu, mute (рот) mutu, pase (пашпарт) pasu, acs (вока) acu, auss (вуха) ausu, balss (голас) balsu, debess (неба) debesu, * valsts (дзяржава, краіна) valstu.
Памяншальныя формы назоўніка
Латышская мова мае разгалінаваную сістэму ўтварэння памяншальных формаў назоўнікаў. Больш дэталёва значэнні такіх формаў можна бачыць з наступнай табліцы:
Значэнне
Прыклады
Малыя памеры
krēsliņš (крэселка), gultiņa (ложачак), bērniņš (дзіцятка), meitenīte (дзяўчынка)
Выказванне пяшчотных пачуццяў
tētiņš (татачка), māsiņa (сястрычка)
Выказванне пяшчотных пачуццяў/малыя памеры
brālītis (браток), rociņa (ручанька)
Прыніжальная характарыстыка
vīrelis (нікчэмны чалавечак, мужычок), prātiņš (глуздок, кумекалка, башка, рэпа...), sunelis (псіна, цюцька)
Часам памяншальная форма назоўніка набывае ідыяматычнае значэнне, напрыклад: mātīte (саміца), утворанае ад māte (маці): pīļu mātīte (саміца качкі).
Утварэнне памяншальных формаў
Памяншальныя формы ўтвараюцца праз дадаванне адпаведных памяншальных суфіксаў, якія, у сваю чаргу, стаяць перад канчаткам, што ўказвае на род назоўніка. Напрыклад, ад слова cepure (капялюш) памяншальна-ласкальная форма ўтвараецца праз устаўленне паміж коранем (серйг-) і канчаткам жаночага роду (-е) памяншальнага суфікса -īt-, Такім чынам узнікае форма cepur-īt-e (капялюшык).
Найчасцей у латышскай мове ўжываюцца наступныя памяншальныя суфіксы: -iņ-, -tiņ-, -ītі -el-. Toe, якія з іх выкарыстоўваюцца ў канкрэтных выпадках, залежыць., як правіла, ад тыпу скланення адпаведнага назоўніка:
♦ 3 назоўнікамі I і IV скланенняў звычайна ўжываецца суфікс -in. Напрыклад, I скланенне: krēsl-s krēsl-iņ-š (крэселка), kaln-s kaln-iņ-š (узгорачак, горка), kok-s koc-iņ-š (дрэўца); IV скланенне: 1ар-а lap-iņ-a (лісточак), sien-a sien-iņ-a (сценачка), Ann-a Ann-iņ-a (Ганначка).
Заўвага: пры ўтварэнні памяншальных формаў з суфіксам -iņ-, калі корань назоўніка заканчваецца на заднеязычны галосны (-к або -g), адбываецца чаргаванне і на іх месцы з’яўляюцца, адпаведна, -с або -dz. Напрыклад: гок-а • (рука), але: roc-iņ-a (ручанька); log-s (акно), але: lodz-iņš (акенца).
♦ 3 назоўнікамі II і V скланенняў звычайна ўжываецца суфікс -It-, Напрыклад, II скланенне: brāl-is brāl-īt-is (браток), zīmulis zīmul-īt-is (аловачак), Jān-is Jān-īt-is (Яначак); V скланенне: mut-e mut-īt-e (раток), kurp-e kurp-īt-e (чаравічок), Ilz-e Ilz-īt-e (Ілзачка).
Заўвага: назоўнікі II скланення з суфіксам -еп(напрыклад, akmen-s камень), gredzens — пярсцёнак) утвараюць памяншальныя формы з дапамогай суфікса -tiņгэтаксама, як назоўнікі III ці VI скланенняў (гл. ніжэй).
•
♦ 3 назоўнікамі III і VI скланенняў звычайна ўжываецца суфікс -tiņ-. Пры гэтым у назоўнікаў III скланення перад памяншальным суфіксам захоўваецца галосны канца асновы -u-, Напрыклад, III скланенне: al-u-s al-u-tiņ-š (піўцо), med-u-s medu-tiņ-š (мядок), le*d-u-s le*d-u-tiņ-š (лядок); VI скланенне: bals-s bals-tiņ-a (галасок), aus-s aus-tiņ-a (вушка), gov-s govtiņ-a (кароўка).
Асаблівыя выпадкі ўтварэння памяншальных формаў
Некаторыя назоўнікі ўтвараюць памяншальныя формы адрозным спосабам, што відаць з наступнай табліцы:
Тып скланення
Звычайная форма назоўніка
Пераклад
Памянш.ласкальная форма назоўніка
Пераклад
I
degun-s
HOC
degun-tiņ-š
НОСІК
I
tēv-s
тата
tē-tiņ-š
татачка
11
brīd-is
хвіля
brī-tiņ-š
хвіліначка
II
mēnes-s
месяц
mēnes-tiņ-š
месячык
III
liet-u-s
дождж
liet-iņ-š
дожджык
III
tirg-u-s
рынак
tirdz-iņ-š
рыначак
Ill
vid-u-s
сярэдзіна
vid-iņ-š
сярэдзінка
V
māt-e
маці
mām-iņ-a
мамачка
VI
brokast-is (мн. Л.)
сняданак
brokast-iņ-as
сняданачак
VI
durv-is (мн. Л.)
дзверы
dur-tiņ-as
дзверцы
VI
nakt-s
ноч
naks-niņ-a
ночанька
VI
sird-s
сэрца
sirs-niņ-a
сэрцайка
VI
plīt-s
пліта
plīt-iņ-a
плітка
VI
uzac-s
брыво
uzac-īt-e
броўка
Памяншальныя назоўнікі з суфіксам -еі-
У латышскай мове існуе яшчэ група назоўнікаў, якія ўтвараюць памяншальныя формы пры дапамозе суфікса -el-, які перадае адценне грэблівасці. Напрыклад: puis-is puiš-el-is (неразумнае хлапчанё), sun-s sun-el-is (варты жалю сабака), vīr-s vīr-el-is (нікчэмны. чалавечак); rok-a roķ-el-e (ручачка). Назоўнікі мужчынскага роду з гэткім
суфіксам скланяюцца паводле II тыпу скланення, назоўнікі жаночага роду паводле V тыпу.
Аддзеяслоўныя назоўнікі
У латышскай мове ад большасці дзеясловаў могуць утварацца назоўнікі, якія абазначаюць часава неабмежаванае дзеянне або стан. Іх утварэнне адбываецца праз далучэнне суфікса -šanда асновы інфінітыва адпаведнага незваротнага дзеяслова. Напрыклад:
brauk-t (ехаць) brauk-šan-a (язда);
mazgā-t (мыць) mazgā-šan-a (мыццё).
Калі ў інфінітыве дзеяслова перад канчаткам -t стаіць -s або -z, дык перад зыходам слова -šana такі зычны знікае, напрыклад:
pras-t (умець) pra-šana (уменне);
griez-t (рэзаць) grie-šana (рэзанне).
Назоўнікі на -šana належаць да IV скланення.
Назоўнікі на -šanās утвараюцца ад зваротных дзеясловаў усіх трох спражэнняў (падобным чынам, як назоўнікі з зыходам слова -šana) і маюць аналагічнае значэнне, што і іншыя аддзеяслоўныя назоўнікі. Напрыклад:
vil-ties (расчаравацца) vilšanās (расчараванне); iestā-ties (уступаць) iestā-šanās (уступленне).
Назоўнікі на -šanās належаць да жаночага роду і змяняюцца асаблівым чынам. У адзіночным ліку яны маюць толькі формы назоўнага, роднага, вінавальнага і творнага склонаў, а ў множным ліку толькі формы назоўнага, роднага і вінавальнага склонаў. Гл. наступную табліцу:
vilšanās расчараванне
Склон
адз. лік
MH. ЛІК
Н.
vilšanās
vilšanās
Р.
vilšanās
vilšanos
В.
vilšanos
vilšanās
т.
ar vilšanos
—
Заўвага: аддзеяслоўныя назоўнікі на -šana і -šanās ужываюцца ў множным ліку досыць рэдка.
ПРЫМЕТНІК
Прыметнік змяняльная часціна мовы, якая звычайна дае азначэнне назоўніку і характарызуе яго якасць або ўласцівасць. У назоўным склоне прыметнікі адказваюць на пытанні: які?, якая?, якое?, якія?, чый?, чыя?, чыё?, чые?
КНІГІ ОНЛАЙН
