Кароткая граматыка латышскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 96с.
Мінск 2008
dodam
2-я ас. мн. л.: jūs
e*sat
ejat
dodat
Заўвага: адмоўная форма ад іг гучыць як nav (не ёсць, няма)!
Утварэнне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў
Дзеепрыметнікі ўтвараюцца ад дзеясловаў, выказваюць чыннасць або стан, а таксама служаць для ўтварэння складаных часавых формаў дзеясловаў, і падзяляюцца на дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану. У назоўным склоне яны адказваюць на пытанні: які?, якая?, якое?, якія?, хто?
Утварэнне латышскіх дзеепрыметнікаў ілюструюць наступныя табліцы:
Ад якой асновы ўтворана
Незалежны стан
цяперашні час
прошлы час
незваротныя формы
зваротныя формы
незваротныя формы
зваротныя формы
ад асновы цяперашняга часу: mirdz-u
mirdzošs/ mirdzošo які/якая блішчыць; зіхоткі/ зіхоткая
ад асновы прошлага часу: stāvēju;
peldēj-os
stāvēj/s/stāvējusi які стаяў/якая стаяла
peldēj/es/peldējosres які купаўся/ якая купалася
Ад якой асновы ўтворана
Залежны стан
цяперашні час
прошлы час
незваротныя формы
зваротныя формы
незваротныя формы
зваротныя формы
ад асновы цяперашняга часу: redz-u
redza/ns/ redzfl/M« бачны/бачная, відочны/ відочная
ад асновы інфінітыва:
teik-t
teikZs/ teik/a сказаны/ сказаная
Скланяюцца дзеепрыметнікі таксама, як і прыметнікі (гл. вышэй).
Дзеепрыслоўі
Дзеепрыслоўе нязменная часціна мовы, якая ўтвараецца ад дзеяслова і адказвае на пытанні: што робячы?, у якім стане знаходзячыся?
Спосабы ўтварэння латышскіх дзеепрыслоўяў ілюструе наступная табліца:
Ад якой асновы ўтворана
Незваротныя формы
Зваротныя формы
ад асновы цяперашняга часу: gatavoj-u; gatavoj-os
gatavojoZрыхтуючы
gatavojoZ/ev рыхтуючыся
ад асновы інфінітыва:
lasī-t;
iasī-ties
lasū/a/nv (муж. род, адз. лікўіавк/ааш (жан. род, адз. лік)/1а8й/а/ш (муж. род, мн. niK)/lasWa/nas (жан. род, мн. лік) чытаючы
\asīdamies (муж. pc«)/lasū/a»iās (жан. род) чытаючыся
Ужыванне дзеепрыслоўяў можа быць праілюстравана наступнымі прыкладамі:
Lasīdams grāmatas, viņš iegūst zināšanas.
Чытаючы кнігі, ён набывае веды.
Lasīdama grāmatas, viņa iegūst zināšanas.
Чытаючы кнігі, яна набывае веды.
Lasīdami grāmatas, viņi iegūst zināšanas.
Чытаючы кнігі, яны (муж. р.) набываюць веды.
Lasīdamas grāmatas, viņas iegūst zināšanas.
Чытаючы кнігі, яны (жан. р.) набываюць веды.
Спражэнне дзеясловаў складанага цяперашняга часу
Дзеясловы складанага цяперашняга часу ў латышскай мове абазначаюць дзеянні, што закончыліся з пункту погляду адпаведнага моманту.
Формы складанага цяперашняга часу ўтвараюцца з асабовых формаў цяперашняга часу дзеяслова būt і дзеепрыметніка прошлага часу ў мужчынскім родзе: на -is (адз. л.), -uši (мн. л.), у жаночым родзе: на -usi (адз. л.), -ušas (мн. л.) (для незваротных дзясловаў); і, у мужчынскім родзе: на -ies (адз. л.), -ušies (мн. л.), у жаночым родзе: на -usies (адз. л.), -ušās (мн. л.) (для зваротных дзеясловаў). Гл. наступную табліцу:
Інфінітыў
celt падымаць
celties падымацца
1-я ас. адз. л.:
es
e*smu cēlis/cēlusi
e*smu cēlies/cēlusies
2-я ас. адз. л.:' tu
esi cēlis/cēlusi
esi cēlies/cēlusies
3-я ас. адз. л.: viņš, viņa
ir cēlis/cēlusi
ir cēlies/cēlusies
1-я ас. мн. л.: mēs
e*sam cēluši/cēlušas
e*sam cēlušies/cēlušās
2-я ас. мн. л.: jūs
e*sat cēluši/cēlušas
e*sat cēlušies/cēlušās
3-я ас. мн. л.: viņi, viņas
ir cēluši/cēlušas
ir cēlušies/cēlušās
Просты прошлы час дзеясловаў абвеснага ладу
У простым прошлым часе “няправільныя” формы практычна адсутнічаюць. Ніжэй мы падаём табліцу асабовых канчаткаў дзеясловаў простага прошлага часу:
Асоба
Незваротныя
Зваротныя
1-я адз. л.
-U
-os
2-я адз. л.
-і
-ies
3-я адз. і мн. л.
-а
-as
1-я мн. л.
-ām
-āmies
2-я мн, л.
-āt
-āties
Дзеясловы I спражэння змяняюцца ў простым прошлым часе на-
ступным чынам:
Інфінітыў
mest кідаць
ģērbt -
апранаць
likt -
класці
celties падымацца
ģērbties anpaнацца
1-я ас. адз. л.
metu
ģērbu
liku
cēlos
ģērbos
2-я ас. адз. л.
meti
ģērbi
liki
cēlies
ģērbies
3-я ас. адз. і мн. л.
meta
ģērba
lika
ceļas
ģērbās
1-я ас. мн. л.
metām
ģērbām
likām
cēlāmies
ģērbāmies
2-я ас. мн. л.
metāt
ģērbāt
likāt
cēlāties
ģērbāties
Спражэнне дзеясловаў būt, iet і dot у простым прошлым часе
Інфінітыў
but быць
iet -
ІСЦІ
dot даваць
1-я ac. адз. л.
biju
gāju
devu
2-я ас. адз. л.
biji
gāji
devi
3-я ас. адз. і мн. л.
bija
gāja
deva
1-я ас. мн. л.
bijām
gājām
devām
2-я ас. мн. л.
bijāt
gājāt
devāt
У наступнай табліцы пададзеныя асабовыя формы дзеясловаў простага прошлага часу II спражэння:
Інфіні Інфінітыў
dabūt -
атрымаць
gatavot -
рыхтаваць
mazgāt мыць
mazgāties мыцца
gatavoties рыхтавацца
1-я ac.
адз. л.
dabūju
gatavoju
mazgāju
mazgājos
gatavojos
2-я ас.
адз. л.
dabūji
gatavoji
mazgāji
mazgājies
gatavojies
3-я ас. адз. і мн. л.
dabūja
gatavoja
mazgāja
mazgājās
gatavojās
1-я ас. мн. л.
dabūjām
gatavojām
mazgājām
mazgājāmies
gatavojāmies
2-я ас. мн. л.
dabūjāt
gatavojāt
mazgājāt
mazgājāties
gatavojāties
Асабовыя формы дзеясловаў III спражэння ў простым прошлым часе ілюструе наступная табліца:
Інфінітыў
zināt ведаць
peldēt плаваць
mācīt -
вучыць
mācīties вучыцца
sazināties звязвацца
1-я ac. адз. л.
zināju
peldēju
mācīju
mācījos
sazinājos
2-я ac. адз. л.
zināji
peldēji
mācīji
mācījies
sazinājies
3-я ас. адз. і мн. л.
zināja
peldēja
mācīja
mācījās
sazinājās
1-я ас. мн. л.
zinājām
peldējām
mācījām
mācījāmies
sazinājāmies
2-я ас. мн. л.
zinājāt
peldējāt
mācījāt
mācījāties
sazinājāties
Заўвагі:
1. У значнай колькасці дзеясловаў I спражэння формы простага цяперашняга і простага прошлага часу маюць розныя зычныя і/або розныя галосныя асновы. Напрыклад:
bēgt (уцякаць): просты цяп. час bē*gu просты прошлы час bēgu;
celt (падымаць): ceļu cēlu (зваротныя
формьг. ceļos cēlos);
cirst (сячы): cē*rtu cirtu;
dot (даваць): dodu devu;
I dzert (піць): dzeru dzēru;
gūt (атрымліваць): gūstu guvu;
ģērbt (апранаць): ģērbju ģērbu;
kļūt (рабіцца): kļūstu kļuvu;
laist (пускаць): laižu laidu;
likt (класці; загадваць): lieku liku;
mosties (прачынацца): mostos modos;
nākt (прыходзіць): nāku nācu;
ņemt (браць): ņemu ņēmu;
pazīt (ведаць): pazīstu pazinu;
pūst (дзьмуць): pūšu pūtu;
rast (знаходзіць): rodu radu;
saprast (разумець): saprotu sapratu;
skriet (бегчы): skrienu skrēju;
smieties (смяяцца): smejos smējos;
tikt (трапляць): tieku tiku i інш.
Такія формы змяшчаюцца ў стандартных слоўніках і пры вывучэнні латышскай мовы патрабуюць завучвання.
2. У тых дзеясловаў I спражэння, дзе зменаў зычных/галосных не адбываецца, формы прошлага цяперашняга і простага прошлага часу ў першай асобе адзіночнага ліку звычайна супадаюць. Напрыклад:
♦ atstāju (я пакідаю/пакінуў);
♦ beidzu (я сканчваю/скончыў);
♦ braucu (я еду/ехаў);
♦ iestājos (я ўступаю/ўступіў);
♦ lūdzu (я прашу/прасіў);
♦ sāku (я пачынаю/пачынаў);
♦ saucu (я клічу/клікаў);
♦ saucos (мяне клічуць/клікалі);
♦ sniedzu (я даю/даваў);
♦ teicu (я кажу/я казаў);
У некаторых выпадках змена галоснага адлюстроўваецца толькі ў вымаўленні, напрыклад:
♦ ē*du (я ем);
♦ ēdu (я еў);
♦ uzve*dos (я паводжу сябе);
♦ uzvedos (я паводзіў сябе) і г. д.
3. Ва ўсіх дзеясловаў II спражэння формы першай асобы простага цяперашняга і простага прошлага часу супадаюць, і толькі з кантэксту можна вызначыць, да якога часу адносіцца адпаведнае дзеянне:
♦ būvēju (я будую/будаваў);
♦ ceļoju (я падарожнічаю/падарожнічаў);
♦ dabūju (я атрымліваю/атрымаў);
♦ gādāju (я клапачуся/клапаціўся);
♦ kalpoju (я служу/служыў);
♦ laboju (я рамантую/адрамантаваў);
♦ mazgāju (я мыю/мыў);
♦ mazgājos (я мыюся/мыўся);
♦ mūrēju (я мурую/мураваў);
♦ nogaršoju (я смакую/смакаваў);
♦ paziņoju (я заяўляю/заявіў);
♦ runāju (я кажу/казаў);
♦ runājos (я размаўляю/размаўляў);
♦ sēņoju (я збіраю/збіраў грыбы);
♦ šūpojos (я гайдаюся/гайдаўся) і г. д.
4. У зваротных дзеясловаў I спражэння (без змены зычных/галосных у аснове) і ўсіх дзеясловаў II спражэння ў 2-й асобе адзіночнага ліку таксама супадаюць формы простага цяперашняга і простага прошлага часу.
Напрыклад:
♦ gatavojies (ты рыхтуешся/рыхтаваўся);
♦ izvietojies (ты размяшчаешся/размясціўся);
♦ saucies (цябе клічуць/клікалі);
♦ uzvedies (ты паводзіш сябе/паводзіў сябе) і г. д.
Складаны прошлы час абвеснага ладу
Латышскія дзеясловы складанага прошлага часу паказваюць на дзеянне, якое скончылася раней за іншае дзеянне ў прошлым часе.
Формы складанага прошлага часу ўтвараюцца з асабовых формаў прошлага часу дзеяслова būt і дзеепрыметніка прошлага часу ў мужчынскім родзе: на -is (адз. л.), -uši (мн. л.), у жаночым родзе: на-usi (адз. л.), -ušas (мн. л.) (для незваротных дзясловаў); і, у мужчынскім родзе: на -ies (адз. л.), -ušies (мн. л.), у жаночым родзе: на -usies (адз. л.), -ušās (мн. л.) (для зваротных дзеясловаў). Гл. наступную табліцу:
Інфінітыў
celt падымайь
celties падымацца
1-я ас. адз. л.:
es
biju cēlis/cēlusi
biju cēlies/cēlusies
2-я ас. адз. л.: tu
biji cēlis/cēlusi
biji cēlies/cēlusies
3-я ас. адз. л.: viņš, viņa
bija cēlis/cēlusi
bija cēlies/cēlusies
1-я ас. мн. л.: mēs
bijām cēluši/cēlušas
bijām cēlušies/cēlušās
2-я ас. мн. л.: jūs
bijāt cēluši/cēlušas
bijāt cēlušies/cēlušās
3-я ас. мн. л.: viņi, viņas
bija cēluši/cēlušas
bija cēlušies/cēlušās
Просты будучы час дзеясловаў абвеснага ладу
У простым будучым часе “няправільныя” формы таксама адсутнічаюць. У кожным выпадку ў канцы асновы ставіцца зычны -s-, які ў 1 -й асобе адзіночнага ліку ператвараецца ў -Š-.
Ніжэй мы падаём табліцу асабовых канчаткаў дзеясловаў простага будучага часу:
Асоба
Незваротныя формы
Зваротныя формы
1-я адз. л.
-Š-U
-Š-OS
2-я адз. л.
-s-i
-s-ies
3-я адз. і мн. л.
-S
-s-ies
1-я мн. л.
-s-im
-s-imies
2-я мн. л.
-s-iet/-s-it
-s-ieties/-s-ities
Дзеясловы простага будучага часу I спражэння ўтвараюць наступныя асабовыя формы:
Інфінітыў
celt падымаць
ģērbt anpaнаць
liktкласці; загадваць
ģērbties anpaнацца
celties падымацца
1-я адз. л.
celšu
ģērbšu
likšu
ģērbšos
celšos
2-я адз. л.
celsi
ģērbsi
liksi
ģērbsies
КНІГІ ОНЛАЙН
