Кароткая граматыка латышскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 96с.
Мінск 2008
Пераклад
AUG
AUGa
AUGs
расці
NĀC
NĀCa
NĀKs
прыходзіць
paLIEK
paLIKa
paLIKs
заставацца
SĀK
SĀKa
SĀKs
пачынаць
CEĻ
CĒLa
CELs
уздымаць
У шэрагу граматык да I спражэння таксама прылічваюць наступныя “няправільныя” дзеясловы:
Просты цяперашні час (3-я ас. адз. л.; супадае з асновай)
Просты прошлы час (3-я ас. адз. л.)
Просты будучы час (3-я ас. адз. л.)
Пераклад
IR
BIJa
BŪs
быць
ІЕТ
GĀJa
Ies
ісці
Да дзеясловаў II спражэння належаць дзеясловы, якія маюць ва ўсіх трох асновах аднолькавую колькасць складоў, але не менш за два (не лічачы прыставак). У інфінітыве яны заканчваюцца на -āt(ies), -ēt(ies), -ot(ies), або, у невялікай колькасці выпадкаў, на -īt(ies). Напрыклад:
cienīt паважаць;
gatavot рыхтаваць;
likvidēt ліквідаваць;
mitēties пераставаць, спыняцца;
runāt гаварыць, казаць і г. д.
У дзеясловаў II спражэння ва ўсіх часавых формах паміж АСНОВАЙ і канчаткам з’яўляецца доўгі галосны (або дыфтонг, у т. л. -О-) плюс -j(у прошлым часе). Параўнайце:
Просты цяперашні час (3-я ас. адз. л.; супадае з асновай)
Просты прошлы час (3-я ас. адз. л.)
Просты будучы час (3-я ас. адз. л.)
Пераклад
DZĪVo
DZĪVOja
DZĪVOs
жыць
JAUTā
JA UTāja
JAUTās
пытаць
KLUSē
KLUSēja
KLUSēs
маўчаць
TROKŠŅo
TROKŠŅoja
TROKŠŅos
шумець
Да IIIспражэння належаць шмат якія дзеясловы, што ў інфінітыве заканчваюцца на -īt(ies), -ināt(ies) або -ēt(ies), а таксама тры дзеясловы на -āt: dziedāt (спяваць), raudāt (плакаць) і zināt (ведаць). Напрыклад:
lasīt чытаць;
peldēties купацца;
piestiprināt прымацоўваць i г. д.
Дзеясловы III спражэння маюць у аснове інфінітыва не менш як два склады (не лічачы прыставак), а ў аснове прошлага часу на адзін склад болей. Параўнайце:
Просты цяперашні час (3-я ас. адз. л.;
супадае з асновай)
Просты прошлы час (3-я ас. адз. л.)
Просты будучы час (3-я ас. адз. л.)
Пераклад
atBILD
atBILDēja
atBILDēs
адказваць
GUĻ
GULēja
GULēs
ляжаць спаць
SĒD
SĒDēja
SĒDēs
сядзець
STĀV
STĀVēja
STĀVēs
стаяць
DARa
DARīja
DARīs
рабіць
MĀCa
MACīja
MACīs
вучыць
SAKa
SACīja
SACīs
казаць
RĀDa
RADīja
RADīs
паказваць
RAKSTa
RAKSTīja
RAKSTīs
пісаць
Унутры кожнага спражэння існуюць свае варыянты. У слоўніках пры латышскіх дзеясловах звычайна падаюцца формы 3-й асобы адзіночнага ліку простых часоў: цяперашняга і прошлага. У выпадку з II i III спражэннямі варыянты харакгарызуюцца паводле галосных, што ўстаўляюцца пасля асновы. Напрыклад, у прыведзеных вышэй прыкладах мы маем наступныя варыянты спражэння: ІІ-о, ІІ-ā і П-ё, а таксама Ill-ē i ІІІ-І.
Што да I спражэння, дык яго варыянты вызначаюцца паводле розных крытэрыяў. У цяперашнім простым часе дзеясловы гэтай групы маюць шэраг асаблівасцяў. Пры гэтым дзеясловы I спражэння можна падзяліць на правільныя і няправільныя.
Канчаткі дзеясловаў I, II і III спражэнняў у простым цяперашічім часе абвеснага ладу
У цэлым гэтыя канчаткі могуць быць праілюстраваныя ў наступнай табліцы:
1-я ас. адз. л.
-U
2-я ас. адз. л.
(-)або -і
3-я ас. адз. і мн. л.
(-)або -а
1-я ас. мн. л.
-am
2-я ас. мн. л.
-at
Тут варта ўзгадаць, што беларускія дзеясловы 1 -й асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу таксама заканчваюцца на -у (або -ю = й+у!).
Вялікая колькасць дзеясловаў беларускай мовы мае ў 3-й асобе адзіночнага ліку цяперашняга часу таксама канчатак -а (напрыклад, піша). У сваю чаргу ў першай асобе множнага ліку цяперашняга часу ў беларускіх дзеясловаў таксама сустракаецца канчатак -ам (напрыклад, пішалз). У сваю чаргу, у 2-й асобе множнага ліку на месцы латышскага -at мы можам сустрэць падобны канчатак -аце (напрыклад, піша^е).
Канчатак -а 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку з’яўляецца толькі ў пэўных латышскіх дзеясловаў III спражэння.
Што да канчатка -і 2-й асобы адзіночнага ліку, дык тут можна запомніць наступнае правіла:
♦ яго маюць УСЕ дзеясловы III спражэння;
♦ яго НЯМА ў дзеясловаў II спражэння;
♦ яго НЯМА ва ўсіх ПРАВІЛЬНЫХ дзеясловаў I спражэння.
Наступная табліца паказвае мадэлі спражэнняў дзеясловаў (цяперашні час):
Мадэль спражэння
I прав.
II-o
Il-ā
Il-ē
IH-ē
інфінітыў
skriet бегчы
dzīvot жыць
jautāt пытаць
klusēt маўчаць
peldēt плаваць
1-я ас.
адз. л.:
es
SKRIENu
DZĪVoju
JAUTāju
KLUSēju
PE*LDu
2-я ас.
адз. л.: tu
SKRIEN
DZĪVo
JAUTā
KLUSē
PE*LDi
3-я ас. адз. і мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
SKRIEN
DZĪVo
JAUTā
KLUSē
PE*LD
1-я ac. мн. л.: mēs
SKRIENam
DZĪVojam
JAUTājam
KLUSējam
PE*LDam
2-я ac. мн. л.: jūs
SKRIENat
DZĪVojat
JAUTājat
KLUSējat
PE*LDat
У дзеясловаў II спражэння ўстаўное -jз’яўляецца, каб не адбывалася збегу двух галосных гукаў і канчатак гучаў выразна. Калі ж канчатка няма, няма і патрэбы ўстаўляць -j.
У наступнай табліцы падаюцца варыянты спражэння некаторых іншых дзеясловаў III спражэння (цяперашні час):
Мадэль спражэння
ІІІ-ё
III-ē
III-I
інфінітыў
sēdēt сядзець
gulēt ляжаць, спаць
darīt рабіць
1-я ас. адз. л.:
es
SĒ*Du/ SĒŽu
GUĻu
DARu
2-я ас. адз. л.: tu
SĒ*Di/SĒDi
GULi
DARi
3-я ас. адз. і
мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
SĒ*D/SĒŽ
GUĻ
DARa
1-я ac. мн. л.: mēs
SĒ*Dam /SĒŽam
GUĻam
DARām
2-я ас. мн. л.:
jūs
SĒ*Dat/SĒŽat
GUĻat
DARāt
Усе дзеясловы мадэлі спражэння III-ī змяняюцца паводле пададзенага вышэй узору. Трэба з вярнуць увагу на тое, што ў канчатках 1-й і 2-й асобаў множнага ліку мае месца падаўжэнне галосных (-ām, -āt).
Дзеясловы мадэлі спражэння ІІІ-ё, як відаць, могуць дапускаць чаргаванне зычных у сваёй аснове, абумоўленае палаталізацыяй (змякчэннем). Існуе, аднак, разгалінаваная сістэма чаргаванняў галосных і зычных у розных формах латышскіх дзеясловаў.
Найперш трэба вылучыць тыя змены, што адбываюцца з зычнымі асновы 2-й асобы адзіночнага ліку простага цяперашняга часу ў апазіцыі да іншых асабовых формаў гэтага часу.
Гэтыя апазіцыі можна падзяліць на чатыры катэгорыі:
1) у 2-й асобе адз. л. узнаўляецца арыгінальны зычны канца асновы;
2) у 2-й асобе адз. л. апускаецца зычны -jканца асновы;
3) у 2-й асобе адз. л. зычныя канца асновы -kі -gчаргуюцца, адпаведна, з -сі -dz-;
4) у 2-й асобе адз. л. змяняецца вымаўленне галоснага асновы, адпаведна, -е-/-ёна -е*-/-ё*-.
Гэтыя апазіцыі патрабуюць далейшай расшыфроўкі і дэталізацыі:
1) у 2-й асобе адз. л. узнаўляюцца непалаталізаваныя зычныя канца асновы -s-, -t-, -z-, -d-, -1-. Гл. наступную табліцу:
Чаргаванне
š/s
š/t
z/ž
-ž/d
Vļ
інфінітыў
plēst рваць
pūst -
дзьмуць
griezt круціць
laist -
пускаць
celtуздымаць
1-я ас. адз. л.:
es
plēšu
pūšu
griežu
laižu
ceļu
2-я ас. адз. л.: tu
plēs
pūt
griez
laid
cel
3-я ас. адз.
і мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
plēš
pūš
griež
laiž
ceļ
1-я ac. мн. л.: mēs
plēšam
pūšam
griežam
laižam
ceļam
2-я ас. мн. л.: jūs
plēšat
pūšat
griežat
laižat
ceļat
Гэты самы “ўзноўлены” зычны фігуруе ў асновах простага прошлага і простага будучага часу: (2-я ас. адз. л.) просты цяперашні час: pūt; просты прошлы час: pūti; просты будучы час: pūtīsi.
2) у 2-й асобе адз. л. апускаецца зычны -jканца асновы пасля -p-, -b-, -m-. Параўнайце:
Чаргаванне
Pj/P
bj/b
mj/m
інфінітыў
tērpt апранаць, убіраць
ģērbt апранаць, надзяваць
stumt пхаць
1-я ac. адз. л.:
es
tērpju
ģērbju
stumju
2-я ас. адз. л.: tu
tērp
ģērb
stum
3-я ас. адз. і мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
tērpj
ģērbj
stumj
1-я ас. мн. л.: mēs
tērpjam
ģērbjam
stumjam
2-я ас. мн. л.: jūs
tērpjat
ģērbjat
stumjat
3) у 2-й асобе адз. л. зычныя канца асновы -кі -gшляхам чаргавання пераходзяць, адпаведна, у -сі -dz-. Напрыклад:
Чаргаванне
k/c
g/dz
інфінітыў
nākt прыходзіць
augtpacui
1-я ac. адз. л.:
es
nāku
augu
2-я ас. адз. л.: tu
nāc
audz
3-я ас. адз. і мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
nāk
aug
1-я ac. мн. л.:
mēs
nākam
augam
2-я ас. мн. л.:
jūs
nākat
augat
4) у 2-й асобе адз. л. змяняеціца вымаўленне -е*-/-ё*на -е/ё(нагадваем, што ў правапісе гэта не адлюстроўваецца). Гэта паказана ў наступнай табліцы:
Чаргаванне
e*le
ё*/ё
інфінітыў
pirkt купляць
ēst есці
1-я ac. адз. л.:
es
pe*rku
ē*du
2-я ас. адз. л.: tu
pērc
ēd
3-я ас. адз. і мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
pe*rk
ē*d
1-я ac. мн. л.: mēs
pe^rkam
ē^dam
2-я ас. мн. л.: jūs
pe*rkat
ē*dat
Усе прыведзеныя вышэй прыклады маюць агульную рысу з большасцю правільных дзеясловаў I спражэння: у форме 2-й асобы адзіночнага ліку простага цяперашняга часу яны не маюць ніякага канчатка. Але існуе досыць вялікая колькасць дзеясловаў I спражэння, якія ў названай форме маюць канчатак -і. Гэта дзеяловы, якія маюць у канцы асновы цяперашняга часу спалучэнне зычных -st-. Гл. наступную табліцу:
Інфінітыў
kļūt-
рабіцца
pazīt ведаць, пазнаваць
1-я ac. адз. л.:
es
kļūstu
pazīstu
2-я ac. адз. л.: tu
kļūsti
pazīsti
3-я ac. адз. i мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
kļūst
pazīst
1-я ac. mh. л.: mēs
kļūstam
pazīstam
2-я ac. mh. л.:
Jūs
kļūstat
pazīstat
Спражэнне зваротных дзеясловаў у простым цяперашнім часе
Зваротныя дзеясловы спрагаюцца паводле двух тыпаў:
Тып спражэння
з кароткім -a-
з доўгім -ā-
1 -я ac. адз. л.
-os
-os
2-я ас.адз. л.
-ies
-ies
3-я ас. адз. і мн. л.
-as
-ās
1-я ас.мн. л.
-amies
-āmies
2-я ас.мн. л.
-aties
-aties
Прыклады можна бачыць у наступнай табліцы:
Мадэль спражэння
1-прав.
Il-ā
III-ī
інфінітыў
iepazīties знаёміцца
mazgāties мыцца
mācīties вучыцца
1-я ас. адз. л.: es
iepazīstos
mazgājos
mācos
2-я ас. адз. л.: tu
iepazīsties
mazgājies
mācies
3-я ас. адз. і мн. л.:
viņš, viņa; viņi, viņas
iepazīstas
mazgājas
mācās
1-я ac. мн. л.: mēs
iepazīstamies
mazgājamies
mācāmies
2-я ас. мн. л.: jūs
iepazīstaties
mazgājaties
mācāties
Чаргаванні зычных і галосных у асновах зваротных дзеясловаў адбываюцца паводле пададзеных вышэй узораў спражэння незваротных дзеясловаў.
Спражэнне няправільных дзеясловаў būt, iet і dot у простым цяперашнім часе абвеснага ладу
Інфінітыў
būt быць
iet ісці
dot даваць
1-я ac. адз. л.:
es
e*smu
eju
dodu
2-я ac. адз. л.: tu
esi
ej
dod
3-я ac. адз. i мн. л.: viņš, viņa; viņi, viņas
ir
iet
dod
1-я ас. мн. л.: mēs
e*sam
ejam
КНІГІ ОНЛАЙН
