Кароткая граматыка латышскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 96с.
Мінск 2008
celsies
3-я адз. і мн. л.
cels
ģērbs
liks
ģērbsies
celsies
1-я мн. л.
celsim
ģērbsim
liksim
ģērbsimies
celsimies
2-я мн. л.
celsi(e)t
ģērbsi(e)t
liksi(e)t
ģērbsi(e)ties
celsi(e)ties
Заўвага: калі аснова адпаведнага дзеяслова заканчваецца на -s-, -Z-, -tабо -d-, каб пазбегнуць зліцця гэтых зычных з паказальнікам будучага часу -sабо -š-, паміж адпаведнымі зычнымі з’яўляецца галосны -І-. Гл. наступную табліцу:
Інфінітыў
nest несці
griezt круціць
atrast адвыкаць
atrasties -
знаходзіцца
1-я адз. л.
nesīšu
griezīšu
atradīšu
atradīšos
2-я адз. л.
nesīsi
griezīsi
atradīsi
atradīsies
3-я адз. і мн. л.
nesīs
griezīs
atradīs
atradīsies
1-я мн. л.
nesīsim
griezīsim
atradīsim
atradīsimies
2-я мн. л.
nesīsi(e)t
griezīsi(e)t
atradīsi(e)t
atradīsi(e)ties
Дзеясловы II спражэння ў простым будучым часе змяняюцца наступным чынам:
Інфінітыў
dabūt атрымаць
labot правіць; рамантаваць
spēlēt гуляць;
граць
mazgāt мыць
mazgāties мыцца
1-я адз. л.
dabūšu
labošu
spēlēšu
mazgāšu
mazgāšos
2-я адз. л.
dabūsi
labosi
spēlēsi
mazgāsi
mazgāsies
3-я адз. і мн. л.
dabūs
labos
spēlēs
mazgās
mazgāsies
1-я мн. л.
dabūsim
labosim
spēlēsim
mazgāsim
mazgāsimies
2-я мн. л.
dabūsi(e)t
labosi(e)t
spēlēsi(e)t
mazgāsi(e)t
mazgāsi(e)ties
У наступнай табліцы можна ўбачыць асабовыя формы простага будучага часу дзеясловаў III спражэння:
Інфінітыў
zināt ведапь
gulēt спаць
mācīt -
вучыць
sazināties звязвацца
1-я адз. л.
zināšu
gulēšu
mācīšu
sazināšos
2-я адз. л.
zināsi
gulēsi
mācīsi
sazināsies
3-я адз. і мн. л.
zinās
gulēs
mācīs
sazināsies
1-я мн. л.
zināsim
gulēsim
mācīsim
sazināsimies
2-я мн. л.
zināsi(e)t
gulēsi(e)t
mācīsi(e)t
sazināsi(e)ties
Спражэнне дзеясловаў būt, iet і dot у простым будучым часе
Інфінітыў
būt быць
iet-
ІСЦІ
dot даваць
1-я ac. адз. л.
būšu
iešu
došu
2-я ac. адз. л.
būsi
iesi
dosi
3-я ас. адз. і мн. л.
būs
ies
dos
1-я ас. мн, л.
būsim
iesim
dosim
2-я ас. мн. л.
būsi(e)t
iesi(e)t
dosi(e)t
Дзеясловы складанага будучага часу
Латышскія дзеясловы складанага будучага часу паказваюць на дзеянне, якое мае скончыцца раней за іншае дзеянне ў будучым часе.
Формы складанага будучага часу ўтвараюцца з асабовых формаў будучага часу дзеяслова būt і дзеепрыметніка прошлага часу ў мужчынскім родзе: на -is (адз. л.), -uši (мн. л.), у жаночым родзе: на -usi (адз. л.), -ušas (мн. л.) (для незваротных дзясловаў); у мужчынскім родзе: на -ies (адз. л.), -ušies (мн.л.), у жаночым родзе: на -usies (адз. л.), -ušās (мн. л.) (для зваротных дзеясловаў). Гл. наступную табліцу:
Інфінітыў
celt падымаць
celties падымацца
1-я ac. адз. л.:
es
būšu cēlis/cēlusi
būšu cēlies/cēlusies
2-я ac. адз. л.: tu
būsi cēlis/cēlusi
būsi cēlies/cēlusies
3-я ac. адз. л.: viņš, viņa
būs cēlis/cēlusi!
būs cēlies/cēlusies
1-я ac. mh. л.: mēs
būsim cēluši/cēlušas
būsim cēlušies/cēlušās
2-я ac. mh. л.:
jūs
būsi(e)t cēluši/cēlušas
būsi(e)t cēlušies/cēlušās
3-я ac. mh. л.: viņi, viņas
būs cēluši/cēlušas
būs cēlušies/cēlušās
Умоўньі лад дзеясловаў
Умоўны лад дзеясловаў паказвае на дзеянне, якое (пакуль што) не можа ці не магло адбыцца ў рэальнасці. Напрыклад:
1. Astrīda gribētu but slavena balerīna.
Астрыда хацела б быць знакамітай балерынай.
2. Ja es nebūtu guvis dziļas zināšanas, es nevarē*tu kļūt par labu ārstu.
Калі б я не набыў глыбокіх ведаў, я не здолеў бы стаць добрым лекарам.
3. Kaut Aivars paspētu sarīkot koncertu.
Каб толькі Айвар здолеў зладзіць канцэрт.
Часам формы ўмоўнага ладу выкарыстоўваюцца, каб надаць выказванню адценне выразнай ветлівасці. Параўнайце:
1. Vai Jūs varētu man pateikt, kur tuvākā banka atrodās?
Ці не маглі б Вы падказаць мне, дзе знаходзіцца найбліжэйшы банк?
2. Vai Jūs varat man pateikt, kur tuvākā banka atrodās?
Ці не можаце Вы мне падказаць, дзе знаходзіцца найбліжэйшы банк?
Латышскія дзеясловы ўмоўнага ладу маюць дзве часавыя формы: простага цяперашняга і складанага цяперашняга часу. У кожным выпадку яны не маюць спецыяльных асабовых формаў.
Формы простага цяперашняга часу ўтвараюцца праз далучэнне да асновы інфінітыва суфікса -tu (для зваротных дзеясловаў -tos). Напрыклад, просты цяперашні час умоўнага ладу дзеясловаў sie-t (вязаць) і glāb-t-ies (ратавацца) утвараецца наступным чынам: sie > sie-t u. glāb—> glāb-tos.
Аналагічным чынам адбываецца ўтварэнне складанага цяперашняга часу ўмоўнага ладу. Тут адпаведная форма ўтвараецца ад формы ўмоўнага ладу (būtu) дзеяслова būt. Напрыклад:
Ja vakar būtu bijis labs laiks, mēs nebūtu sēdējis mājās.
Калі б учора была пагода, мы б не сядзелі дома.
Загадны лад дзеясловаў
У латышскай мове ёсць дзве формы загаднага ладу дзеяслова: 2-я асоба адзіночнага ліку і 2-я асоба множнага ліку.
Формы загаднага ладу адзіночнага ліку цалкам супадаюць з формамі 2-й асобы адзіночнага ліку простага цяперашняга часу абвеснага ладу. Формы загаднага ладу множнага ліку ўтвараюцца ад формаў адзіночнага ліку, да якіх дадаюцца суфіксы -iet (незваротныя дзеясловы) або -ieties (зваротныя дзеясловы).
У наступных табліцах можна ўбачыць ілюстрацыю вышэйпрыведзеных правіл:
Незваротныя дзеясловы
Абв. лад
Заг. лад
Заг. лад
Інфінітыў
2-я ас. адз. л.
2-я ac.
адз. л.
2-я ac.
MH. Л.
plēst ірваць
tu plēs
plēs!
plēsiet!
pūst дзьмуць
tu pūt
pūt!
pūtiet!
griezt рэзаць
tu griez
griez!
grieziet!
laist пускаць
tu laid
laid!
laidiet!
celt падымаць
tu cel
cel!
celiet!
kāpt караскацца
tu kāp
kāp!
kāpiet!
ģērbt апранаць
tu ģērb
ģērb!
ģērbiet!
stumt пхаць
tu stum
stum!
stumiet!
likt класці; загадваць
tu liec
liec!
lieciet!
audzēt спаць
tu audz
audz!
audziet!
gulēt спаць
tu guli
guli!
guliet!
sēdēt сядзець
tu sēdi
sēdi!
sēdiet!
Зваротныя дзеясловы
Абв. лад
Заг. лад
Заг. лад
Інфінітыў
2-я ас. адз. л.
2-я ас.
адз. л.
2-я ас.
МН.Л.
nesmieties не смяяцца
tu nesmejies
nesmejies!
nesmejieties!
atpūsties адпачываць
tu atpūties
atpūties!
atpūtieties!
griezties круціцца
tu griezies
griezies!
griezieties!
ģērbties апранацца
tu ģērbies
ģērbies!
ģērbieties!
spēlēties гуляцца
tu spēlējies
spēlējies!
spēlējieties!
mācīties вучыцца
tu mācies
mācies!
mācieties!
slaucīties выцірацца
tu slaukies
slaukies!
slaukieties!
Пераказвальны лад дзеясловаў
Латышскія дзеясловы пераказвальнага ладу паказваюць на значэнні, якія звычайна па-беларуску перадаюцца праз паняцце “ускоснай мовы”. Параўнайце наступныя сказы:
Vizma teica: «Edgars neēd omārus»
(Візма сказала: “Эдгар не есць амараў”.)
і: Vizma teica, ka Edgars neēdot omārus. (Візма сказала, што Эдгар не есць амараў.)
Як мы бачым, паказальнікам пераказвальнага ладу ў латышскім сказе выступае дзеепрыслоўе з суфіксам -ot.
У выпадку са зваротнымі формамі дзеясловаў, адпаведнае дзеепрыслоўе ўтвараецца з дапамогай спалучэння суфіксаў -ot-ies, напрыклад:
1. Ivars teica, ka Laima labi ģērbjoties.
Івар кажа, што Лайма добра апранаецца.
2. Guntis saka, ka Linda vēli ceļoties.
Гунтыс сцвярджае, што Лінда позна ўстае.
Латышскія дзеясловы пераказвальнага ладу маюць чатыры часавыя формы: просты цяперашні час, просты будучы час, складаны цяперашні час і складаны будучы час.
Формы будучага часу ўтвараюцца з дапамогай спалучэння суфіксаў -š-ot (для зваротных дзеясловаў -š-ot-ies), далучаных да асновы інфінітыва. Знаёмыя нам дзеясловы sie-t (звязваць) і glāb-t-ies (ратавацца) атрымліваюць, адпаведна, наступныя формы простага будучага часу пераказвальнага ладу:
sie-š-ot
glāb-š-ot-ies
Складаныя часавыя формы ўтвараюцца праз спалучэнне дапаможнага дзеяслова bū-t у адпаведнай форме пераказвальнага ладу (просты цяперашні час: es-ot, або просты будучы час: bū-š-ot) з дзеепрыметнікам прошлага часу асноўнага дзеяслова (на -is, -usi, -uši або -ušas). Адпаведным чынам, паколькі названыя формы дзеепрыметніка змяняюцца паводле роду і ліку, яны дапасоўваюцца да дзейніка, выражанага назоўнікам або займеннікам. Напрыклад:
1 . Laima saka, ka Aivars esot apēdis visu saldējumu.
Лайма кажа, што Айвар з’еў усё марозіва.
2 .Vaira saka, ka viņa būšot rakstījusi vēstuli Lindai.
Вайра кажа, што яна напіша (ліст) Ліндзе.
Калі ў латышскім сказе з дзеясловам у пераказвальным ладзе адсутнічае спасылка на факт і аўтара выказвання, такі сказ будзе выражаць няпэўнае (непацверджанае) сцвярджэнне, і яго можна перакласці з дапамогай уводнага сказа “кажуць, нібыта...” або “кажуць, што...”, a таксама ўводнага слова “маўляў”. Напрыклад:
Šis balons esot pacēlies 19 kilometrus gaisā.
Кажуць, нібыта гэты шар падняўся ў паветра на 19 кіламетраў.
Павіннасны лад дзеясловаў
Павіннасны лад латышскіх дзеясловаў ужываецца для выказвання павіннасці або неабходнасці. Паколькі такога ладу беларуская граматыка не ведае, у перакладзе сказаў з дзеясловамі павіннаснага ладу на
нашу мову неабходна ўжываць такія выразы, як “трэба”, “неабходна”, “павінен/павінна/павінны” і г. д. Напрыклад:
1. Tev ir jābeidz eksāmenu vienā stundā.
Табе трэба закончыць здачу іспыту за адну гадзіну.
2. Man ir jāsmejas.
Мне даводзіцца смяяцца.
Павіннасны лад дзеясловаў утвараецца з дапамогай 3-й асобы дзеяслова būt і асноўнага дзеяслова ў павіннаснай форме. Апошняя ўтвараецца праз далучэнне прэфікса jāда формы 3-й асобы простага цяперашняга часу адпаведнага асноўнага дзеяслова. Напрыклад, калі мы возьмем ужо знаёмыя нам дзясловы sie-t (звязваць) і glāb-t-ies (ратавацца), дык формы павіннаснага ладу трэба ўтвараць наступным чынам: sie-n —> jā-sie-tr, glāb-j-as —»jā-glāb-j-as.
Трэба таксама мець на ўвазе, што дзеяслоў іг (цяперашні час) можа апускацца:
1. Rutai jālasa lekcija šovakar.
Рута мае прачытаць лекцыю сёння ўвечары.
2. Tev jābeidz ar eksāmenu vienā stundā.
Табе трэба скончыць з іспытам за адну гадзіну.
Формы павіннаснага ладу могуць ужывацца ў кожным з трох простых і кожным з трох складаных часоў. Гл. наступную табліцу:
Просты цяперашні
ir jā-lasa
Просты прошлы
bijajā-lasa
Просты будучы
būs jā-lasa
Складаны цяперашні
ir bij-is jā-lasa
Складаны прошлы
bija bij-is jā-lasa
Складаны будучы
būs bij-is jā-lasa
КНІГІ ОНЛАЙН
