Кароткая граматыка латышскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 96с.
Мінск 2008
Формы павіннаснага ладу могуць ужывацца таксама ў пераказвальным і ўмоўным ладзе. Гл. на прыкладзе дзеяслова lasīt (чытаць):
Пераказвальны лад
Умоўны лад
просты цяперашні час
просты будучы час
просты цяперашні час
складаны цяперашні час
es-ot jā-lasa
būšot jā-lasa
bū-tu jā-lasa
bū-tu bij-is jā-lasa
Звярніце ўвагу, што суб’екг дзеяння ў сказе з дзеясловам у павіннасным стане выражаецца з дапамогай назоўніка або займенніка ў давальным склоне, а аб’ект дзеяння -у назоўным склоне. Напрыклад:
1. Ilga teica, ka Aivaram būšot jāpaliek mājās.
Ілга сказала, што Айвару варга застацца дома.
2. Ritei ir bijis jāizšķir ās četras reizes.
Рыта мусіла чатыры разы браць развод.
3. Tev jānokārto eksāmens.
Ты мусіш здаць іспыт.
4. Dinai jālasa jaunais teksts.
Дзіна павінна чытаць новы тэкст.
Залежны стан дзеясловаў
Формы залежнага стану латышскіх дзеясловаў утвараюцца праз далучэнне дзеепрыметніка залежнага стану на -ts (у адпаведнай родава-лікавай форме) да асабовых формаў дапаможнага дзеяслова tikt або būt. Напрыклад:
1. Mēs bijām pārliecināti par savu uzvaru.
Мы былі перакананыя ў сваёй перамозе.
2. Veikalos tiek pārdotas dažādas smaržas.
У крамах прадаюцца разнастайныя парфумы.
Формы залежнага стану, утвораныя з ужываннем дапаможнага дзеяслова tikt, маюць значэнне простых часоў, а формы, утвораныя з ужываннем дапаможнага дзеяслова būt, маюць значэнне складаных часавых формаў.
Спражэнне дапаможнага дзеяслова tikt
Лік
Асоба
Просты цяперашні
Просты прошлы
Просты будучы
Адз.
1-я
tiek-u
tik-u
tik-š-u
2-я
tiec
tik-i
tik-s-i
Мн.
1-я
tiek-a-m
tik-ā-m
tik-si-m
2-я
tiek-a-t
tik-ā-t
tik-si-t
Адз. і мн.
3-я
tiek
tik-a
tik-s
ГІрэфіксы дзеясловаў
Латышскія дзеясловы могуць мець разнастайныя прэфіксы (прыстаўкі), якія надаюць ім адценне завершанасці дзеяння і як бы ствараюць дзеясловы закончанага трывання, хоць наогул катэгорыя трывання ў латышскіх дзеясловаў не вылучаецца.
У наступнай табліцы мы прыводзім найважнейшыя прэфіксы латышскіх дзеясловаў з іх прыблізнымі адпаведнікамі ў беларускай мове:
Латышская прыстаўка
Беларускія адпаведнікі
Прыклады
aiz-
за-, з/с(а)-, a-, на-, ад-, над-, пера-
aizbāzt заткнуць; aizgrābt захапіць; aiznest знесці;
aizsegt накрыць
ap-
а(б)-, а(ба)-, у(з/с)-, а-, на-, па-, за-, з/с(а)-
apaut абуць; apburt зачараваць; apciemot наведаць; apklust замаўчаць
at-
ад-, а(б)-, а(ба)-, а-, пры-, у(з/с)-, ад-, па-, за-, пера-
atbildēt адказаць; atjaunot узнавіць; atnākt прыйсці;
atsaukt паклікаць
іе-
у(ва)-, вы-, na-, з/с(а)-
iebāzt уваткнуць; iedzert выпіць; iegūt здабыць; ielikt пакласці
iz-
вы-, з/с(а)-, na-, а(ба)-, nepa-, а(д)-, раз/рас-
izkraut выгрузіць; izkust растаць; izmazgāt памыць; izspiegot адсачыць
no-
з/с(а)-, a-, ад-, na-, npa-, ад-, за-
nogurt стаміцца; nogatavoties саспець; nolādēt праклясці;
nolaist апусціць
pa-
na-, на-, з/с(а)-, за-
pacelt падняць; padot падаць; paķert схапіць; pamanīt заўважыць
pār-
nepa-, na-, npa-, раз/рас-, з/с(а)-
pārdot прадаць; pārkārtot пераўтварыць; pārraut парваць; pārsteigt здзівіць
pie-
пад-, na-, да-, за-, пры-, за-, у(з/с)-, на-
piebraukt пад’ехаць; piebriest набрыняць; piebiedroties датаварышавацца; pienest паднесці
sa-
з/с(а)-, на-, за-, пра-
saasināt завастрыць; sabērt насыпаць; sagumt сагнуцца; salasīt прачытаць
uz-
на-, ад-, у(з/с)-, раз/рас-, а(б)-
uzkrāt назапасіць; uzpampt апухнуць; uzliesmot успыхнуць; uzsildīt разагрэць
ЗАЙМЕННІК
Займеннік гэта часціна мовы, што мае больш агульнае, менш абмежаванае значэнне, замяняе ў сказе імя або прыслоўе і адказвае на пытанне той часціны мовы, якую замяняе. Латышскія займеннікі, у прынцыпе як і беларускія, можна падзяліць на:
1) асабовыя (es я, tu ты, viņš ён, viņa яна, mēs мы, jūs вы, viņi яны (м. р.), viņas яны (ж. р.)),
2) указальныя (šis гэты, šī гэтая, tas той, tā тая і г. д.),
3) пытальныя/адносныя (kas хто, які, каторы, які; kā, kura чый і г. д.),
4) адмоўныя (neviens ніхто, nekāds ніводзін, ніякі; nekas нішто, нічога і г. д.),
5) зваротныя (sevis сябе),
6) прыналежныя (mans мой, tavs твой, savs свой, viņa яго, viņas яе, mūsu наш, jūsu — ваш, viņu іх і г. д.),
7) азначальныя (pats/pati сам/сама; самы/самая; katrs/katra кожны/кожная),
8) неазначальныя (kāds хтосьці, kaut kas штосьці, нейкі; katrs, visāds усялякі, jebkurš, jebkāds любы, viens otrs/viena otra сёй-той, nez(in) kas невядома хто i г. д.),
9) a таксама займеннікі-лічэбнікі (cik колькі, tik daudz столькі, daži некалькі i г. д.)
10) і займеннікі-прыслоўі (kā як, kur(p) дзе, куды; kad калі, kādreiz калі-небудзь, калі заўгодна, калісьці, некалі; kaut kā-як-небудзь, dažreiz, dažkārt-калі-нікалі; no kurienes адкуль; tā так, pēc tam потым, no šejienes адсюль, no turienes адтуль; tāpēc, tādēļ, tamdēļ, tālab таму; kāpēc, kādēļ, kālab чаму, kaut kur сям-там, дзе-нідзе, недзе, дзесьці, кудысьці, дзе-нідзе; nekur нідзе, нікуды; nekad ніколі, nekādi ніяк і г. д.). Пры гэтым займеннікіпрыслоўі ніколі не змяняюцца.
Змяненне займеннікаў
Наступныя табліцы паказваюць, якім чынам скланяюцца латышскія асабовыя займеннікі:
Лік
Склон
Асоба
1-я
2-я
3-я
муж. p.
жан. p.
Адз.
Н.
es
tu
viņš
viņa
Р.
manis
tevis
viņa
viņas
д.
man
tev
viņam
viņai
в.
mani
tevi
viņu
viņu
т.
ar mani
ar tevi
ar viņu
ar viņu
м.
manī
tevī
viņā
viņā
Мн.
н.
mēs
jūs
viņi
viņas
р.
mūsu
jūsu
viņu
viņu
д.
mums
jums
viņiem
viņām
в.
mūs
jūs
viņus
viņas
т.
ar mums
ar jums
ar viņiem
ar viņām
м.
mūsos
jūsos
viņos
viņās
Зваротны займеннік у латышскай мове, як і ў беларускай, мае толькі пяць склонавых формаў:
Родны
Давальны
Вінавальны
Творны
Месны
sevis сябе
sev сабе
sevi сябе
ar sevi сабой
sevī (у) сабе
Азначальны займеннік katrs/katra (кожны/кожная) скланяецца, як і назоўнік I (муж. р.) або IV (жан. р.) скланення. Займеннік pats/pati (сам/сама; самы/самая), у сваю чаргу, скланяецца наступным чынам:
Склон
Адз. лік
Мн. лік
муж. р.
жан. p.
муж. p.
жан. p.
Н.
pats
pati
paši
pašas
Р.
paša
pašas
pašu
pašu
д.
pašam
pašai
pašiem
pašām
в.
pašu
pašu
pašus
pašas
т.
ar pašu
ar pašu
ar pašiem
ar pašām
м.
pašā
pašā
pašos
pašās
Скланенне найважнейшых указальных займеннікаў дэманструе наступная табліца:
Лік
Склон
šis ГЭТЫ
tas той
муж. p.
жан. p.
муж. p.
жан. p.
Адз.
H.
šis
šī
tas
tā
P.
šā, šī
šās, šīs
tā
tās
Д.
Šim
šai
tam
tai
B.
šo
šo
to
to
T.
ar šo
ar šo
ar to
ar to
M.
šajā, šai, šinī
šajā, šai, šinī
tajā, tai, tanī
tajā, tai, tanī
Мн.
H.
šie
šīs
tie
tās
p.
šo
šo
to
to
Д.
šiem
šīm
tiem
tām
B.
šos
šīs
tos
tās
T.
ar šiem
ar šīm
ar tiem
ar tām
M.
šajos, šais, šinīs
šajās, šais, šinīs
tajos, tais, tanīs
tajās, tais, tanīs
Скланенне найчасцей ужываных пытальных і адносных займеннікаў паказана ў наступных табліцах:
Назоўны
Родны
Давальны
Вінавальны
Творны
kas хто, што; які; каторы
kā
kam
ko
ar ko
Лік
Склон
kurš каторы; які; хто; што
kāds які
муж. р.
жан. p.
муж. p.
жан. p.
Адз.
Н.
kurš
kura
kāds
kāda
Р.
kura
kuras
kāda
kādas
д.
kuram
kurai
kādam
kādai
в.
kuru
kuru
kādu
kādu
т.
ar kuru
ar kuru
ar kādu
ar kādu
м.
kurā
kurā
kādā
kādā
Мн.
н.
kuri
kuras
kādi
kādas
р.
kuru
kuru
kādu
kādu
д.
kuriem
kurām
kādiem
kādām
в.
kurus
kuras
kādus
kādas
т.
ar kuriem
ar kurām
ar kādiem
ar kādām
м.
kuros
kurās
kādos
kādās
Аналагічным чынам скланяюцца адмоўныя займеннікі nekas, nekāds. Адмоўны займеннік neviens скланяецца як лічэбнік viens.
ПРЫСЛОЎЕ
Прыслоўе незмяняльная часціна мовы, якая ўказвае на час, месца, спосаб дзеяння або на акалічнасці, у/пры якіх гэтае дзеянне адбывалася, адказваючы на пытанні: калі?, з якога часу?, да якога часу?, дзе?, куды?, адкуль?, як доўга?, як?, якім чынам?, у якой ступені?
У латышскай мове прыслоўі найчасцей утвараюцца ад прыметнікаў ці ад дзеясловаў. Прыслоўі, утвораныя ад прыметнікаў, заканчваюцца на -і, -u або -ām. Напрыклад, ад прыметніка jauk-s (цудоўны, слаўны, прыемны) утвараецца прыслоўе jauki (цудоўна, выдатна), ад прыметніка tāl-s (далёкі) утвараецца прыслоўе tālu (далёка), ад прыметніка klus-s (ціхі) утвараюцца прыслоўі klusām, klusi, klusu (ціха).
Прыслоўі, утвораныя ад дзеясловаў, заканчваюцца на -šus, -us або -u. Напрыклад, ад дзеясловаў skri-et, stāv-ēt і tup-ēt утвараюцца, адпаведна, прыслоўі skriešus (бягом, бегма), stāvus (стоячы), tupus і tupu (на кукішках).
Ніжэй мы падаём некаторыя найчасцей ужывальныя латышскія прыслоўі, традыцыйна падзеленыя паводле разрадаў. Памятайма, што вышэй мы падавалі ўжо пэўную колькасць “займеннікаўпрыслоўяў”.
♦ Прыслоўі месца: apakšā (унізе, долу), apkārt (навокал), ārā (на дварэ, звонку), augšā (наверсе), augstu (высока), augšup (угару), citur (у іншым месцы), iekšā (унутры), lejā (уніз), mājup (дадому), pretī (насупраць), priekšā (наперадзе), projām (прэч), sānis (убок; убаку), še, te, šeit (тут), šur tur (сям-там), tur (там), tepat (акурат тут), tuvu (блізка), visur (усюды), ze*mu (нізка) і інш.
♦ Прыслоўі часу: agri (рана), aizvien, arvien (заўсёды, усё, увесь час) atkal (зноў), citreiz (іншым разам, у іншы час), dažreiz (часам, сяды-тады), drīz (хутка, неўзабаве), jau (ужо), parīt (паслязаўтра), pašreiz (зараз; цяпер), nupat, patlaban (зараз), reiz (некалі), rīt (заўтра), šodien (сёння), tad (тады), tagad (цяпер), tikko (ледзьве, толькі што, ледзь толькі), tūlīt, tūliņ (зараз жа), turpmāk (надалей), vakar (учора), vēlāk (пасля, пазней), vienmēr (пастаянна, заўсёды) і інш.
♦ Прыслоўі спосабу дзеяння: ātri (хутка, шпарка), citādi (іначай), cītīgi (старанна), divatā (удвух; удваіх; удзвюх), jāšus (вярхом), kājām (пешшу), lēnām (павольна), pamazām (патроху, паступова), pēkšņi (раптам), šādi (такім чынам, гэтак), tādējādi (такім
чынам), tapat (такім самым чынам), trijatā (утрох; утраіх) і інш.
♦ Прыслоўі меры: daudz (шмат, многа), diezgan (досыць), drusciņ/drusku (крыху, трохі), gandrīz (амаль), ļoti (вельмі), maz (мала), mazāk (менш), pavisam (зусім), re*ti (рэдка), vairāk (больш) і інш.
КНІГІ ОНЛАЙН
