Кароткая граматыка латышскай мовы
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 96с.
Мінск 2008
Es redzu divdesmit meiteņu.
Я бачу дваццаць дзяўчынак.
Te ir divdesmit četri rieksti.
Вось дваццаць чатыры арэхі.
Te ir četrpadsmit riekstu.
Вось чатырнаццаць арэхаў.
Es apskatu divdesmit četrus riekstus.
Я разглядаю дваццаць чатыры арэхі.
Калі перад лічэбнікам з’яўляецца скланяльны займеннік, форма назоўніка, што стаіць пасля лічэбніка, дапасоўваецца да вышэйзгаданага займенніка. Напрыклад:
Te ir VISI vienpadsmit zē*ni. Тут усе адзінаццаць хлопцаў.
Es redzu VISUS vienpadsmit zē*nus. Я бачу ўсіх адзінаццаць хлапцоў.
Viņa mazgāja ŠOS divdesmit cimdus un TĀS četrpadsmit zeķes. Яна памыла гэтыя дваццаць рукавічак і тыя чатырнаццаць шкарпэтак.
Пры ўжыванні давальнага або меснага склонаў формы колькасных лічэбнікаў застаюцца нязменнымі. Напрыклад:
piecpadsmit zē*niem un deviņpadsmit meitenēm
(пятнаццаці хлопцам i дзевятнаццаці дзяўчынам);
sešpadsmit cimdos un astoņpadsmit zeķēs
(у шаснаццаці рукавічках i васемнаццаці шкарпэтках).
Пры ўказанні на колькасць/меру чаго-небудзь ужываецца родны склон. Гл. наступную табліцу:
glāze tējas
шклянка гарбаты
tase kafijas
філіжанка кавы
pudele ūdens
бутэлька вады
burka piena
слоік малака
Аналагічныя формы ўжываюцца ў выпадку з дакладнымі мерамі:
kilograms sviesta (кілаграм масла);
divsimt gramu šķiņķa (дзвесце грамаў шынкі).
Заўвага: назоўнікі пры ўказаннях на колькасць/меру ў кожным а выпадку захоўваюць форму роднага склону, у той час як назоўнік, які сам указвае на колькасць/меру, можа набываць склонавыя формы, як гэта відаць з наступнай ® табліцы:
Склон
Пераклад
Пераклад
Н.
glāze tējas
шклянка
гарбаты '
divz litrz piena
два літры малака
Р.
glāzes tējas
шклянкі гарбаты
divzz litrzz piena
двух літраў малака
д.
glāze/ tējas
шклянцы гарбаты
divzezzz litrzezzz piena
двум літрам малака
в.
glāzz tējas
шклянку гарбаты
divzzs litrzzs piena
два літры малака
т.
ar glāzz tējas
шклянкай гарбаты
ar divzezzz litrzezzz piena
двума літрамі малака
м.
glāzē tējas
у шклянцы гарбаты
divos litros piena
у двух літрах малака
Аналагічным чынам ужываюцца і лічэбнікі simts (сто) і tūkstotis (тысяча):
(vesels) simts logu
(цэлыя) CTO вокнаў
(kāds) tūkstotis koku
(нейкая) тысяча дрэу
simtam logu
ста вокнам
tūkstotim koku
тысячы (дав. скл.} дрэў
Вышэйзгаданыя лічэбнікі могуць ужывацца таксама ў якасці назоўнікаў. Гл. напрыклад:
simts/simt logu
cto вокнаў
tūkstotis/tūkstoš koku
тысяча дрэў
visas simts/simt logas
усе сто вокнаў
tie tūkstoš koki
тая тысяча дрэў
simts/simt ļogām
ста вокнам
Змяненне лічэбнікаў
Колькасны лічэбнік viens/viena мае толькі адзіночны лік і скланяецца як адпаведны назоўнік мужчынскага (мадэль I скланення) і жаночага (мадэль IV скланення) роду. Колькасныя лічэбнікі, што абазначаюць лікі ад 2 да 9 (за выняткам лічэбніка trīs), маюць толькі множны лік і, адпаведна, скланяюцца паводле тых самых мадэляў скланення назоўнікаў мужчынскага і жаночага роду.
Заўвага: як і ў беларускай мове, латышскія састаўныя колькасныя лічэбнікі, апошняй часткай якіх з’яўляецца лічэбнік адзін/ адна (адпаведна: viens/viena), дапасоўваюць да сябе _ назоўнікі ў адзіночным ліку. Напрыклад:
četrdesmit viens galds сорак адзін стол;
sešdesmit viena soma шэсцьдзесят адна сумка;
piecdesmit vienam vīrietim пяцідзесяці аднаму мужчыну; deviņdesmit vienai sievietei дзевяноста адной жанчыне;
trīsdesmit viena zē*na un divdesmit vienas meitenes skolotāja настаўніца трыццаці аднаго хлопчыка і дваццаці адной дзяўчынкі;
(es re*dzu) divdesmit vienu galdu (бачу) дваццаць адзін стол.
Латышскі колькасны лічэбнік trīs скланяецца наступным чынам (гл. табліцу):
Склон
Мужчынскі род
Жаночы род
Н.
trīs
trīs
Р.
triju
triju
д.
trim, trijem
trim, trijām
в.
trīs
trīs
т.
ar trim, trijem
ar trim, trijām
м.
trīs, trijos
trīs, trijās
Колькасныя лічэбнікі desmit (дзесяць), vienpadsmit (адзінаццаць) і г. д. да deviņpadsmit (дзевятнаццаць), лічэбнікі, што абазначаюць дзесяткі (ад divdesmit дваццаць да deviņdesmit дзевяноста), a таксама simt (сто), divsimt (дзвесце) і г. д. да deviņsimt (дзевяцьсот) і tūkstoš (тысяча) не змяняюцца паводле роду і не скланяюцца.
“Лічэбнікі-назоўнікі” simts (сто, сотня) і tūkstotis (тысяча) скланяюцца: першы паводле мадэлі скланення назоўніка I скланення, другі паводле, адпаведна, мадэлі II скланення.
Парадкавыя лічэбнікі ў латышскай мове маюць у назоўным склоне адз. ліку канчатак -ais у мужчынскім родзе і канчатак -ā у жаночым родзе. Яны скланяюцца як прыметнікі з азначальным канчаткам.
Заўвага: пры напісанні парадкавага лічэбніка лічбай пасля яе абавязкова ставіцца кропка. Напрыклад: 2009. gada 25. maijā 25 траўня 2009 года, 5. klasē у 5-м класе, 21. gadsimts -XXI стагоддзе.
ДЗЕЯСЛОЎ
Дзеяслоў гэта самастойная і змяняльная часціна мовы, якая называе чыннасць асобаў, жывых і нежывых прадметаў і адказвае (у 3-й асобе) на пытанні: што робіць (рабіў, рабіла, рабілі, будзе рабіць, будуць рабіць)?; што з ім (ёю, імі) робіцца (рабілася, будзе рабіцца)?; у якім ён (яна, яно, яны) (быў, была, было, былі, будзе, будуць) стане?
Латышскаму дзеяслову, як і беларускаму, уласцівыя наступныя катэгорыі:
а) ладу, які можа быць не толькі абвесным, умоўным ці загадным, але таксама пераказвальным або павіннасным. Параўнайце:
Es šeit esmu atvaļinājumā.
Я тут у адпачынку (абвесны лад);
Es gribētu kaut ko labāku.
Я хацеў бы чагосьці лепшага (умоўны лад);
Palīdziet man izvēlēties dāvanu bērnam.
Дапамажыце мне выбраць падарунак дзіцяці (загадны лад).
Vadītājs gribot mani redzēt.
Начальнік нібыта хоча мяне бачыць (пераказвальны лад);
Viņam (ir) jāmācās.
Яму трэба вучыцца (павіннасны лад);
б) стану, які можа быць незалежным, залежным і зваротным. Напрыклад:
Es neatrodu savu koferi.
Я не знаходжу свайго чамадана (незалежны стан);
Šis jautājums tika rūpīgi pētīts.
Гэтае пытанне старанна вывучалася (залежны стан).
Як і ў беларускай мове, латышскія дзеясловы могуць быць зваротнымі. Напрыклад:
Jānis mazgājas.
Яніс мыецца.
Mēs ģērbjamies.
Мы апранаемся.
Inese atpūšas.
Інэса адпачывае.
Як мы бачым, у апошнім выпадку беларускі адпаведнік латышскага зваротнага дзеяслова не з’яўляецца зваротным. Канчатак -ies (у інфінітыве) латышскіх зваротных дзеяловаў ёсць паказальнікам зваротнасці. Гл. наступныя прыклады:
uzvesties паводзіць сябе;
apsēsties садзіцца, сядаць;
apgulties класціся; легчы.
Безумоўна, латышскія зваротныя дзеясловы ў сучаснай мове маюць шырокі спектр значэнняў. Яны могуць паказваць на ўзаемадзеянне двух суб’ектаў. Параўнайце:
Meitenes sarunājas.
Дзяўчаты размаўляюць між сабою.
Guntis un Pēteris skrienas.
Гунтыс і Петэр бягуць навыперадкі.
У іншых выпадках зваротныя дзеясловы могуць паказваць на асаблівую інтэнсіўнасць дзеяння, як у наступных прыкладах:
smieties
(моцна)смяяцца
skatīties
(пільна) глядзець
klausīties
(уважліва) слухаць
Заўвага: дзеясловам латышскай мовы не ўласцівая катэгорыя трывання (закончанага або незакончанага). Напрыклад: izmaksāja выплаціў і выплочваў, ies пойдзе і будзе ісці і да т. п.
Асабовыя і безасабовыя формы дзеяслова
Латышскі дзеяслоў мае дзве формы:
а) асабовыя, у якіх мы можам вызначыць асобу, лік, час, лад, стан;
б) безасабовыя (інфінітыў).
Заўвага: дзеепрыметнікі і дзеепрыслоўі мы будзем разглядаць тут як асобныя часціны мовы, але ў раздзеле “Дзеяслоў”, пасля раздзелаў, прысвечаных простаму цяперашняму часу абвеснага ладу, што абумоўлена выключна дыдактычнымі мэтамі.
Адмоўныя формы дзеяслова
Адмоўныя формы дзеяслова, падобна як і ў беларускай мове, утвараюцца з дапамогай адмоўнай часціцы ne-, якая, аднак, у латышскай мове пішацца злітна з адпаведнай формай дзеяслова. Напрыклад:
Es jūs nesaprotu.
Я вас не разумею.
Es neatradu savu koferi.
Я не знайшоў свайго чамадана.
Лік дзеяслова
Як і ў беларускай мове, латышскія дзеясловы могуць стаяць у адзіночным ці ў множным ліку.
Адзіночны лік
Множны лік
es lasu я чытаю
mēs lasām мы чытаем
tu rakstiты пішаш
jūs rakstāt вы пішаце
viņš/viņa sagatavo ён/яна гатуе
viņi/viņas sagatavo яны гатуюць
Заўвага: у латышскіх дзеясловаў формы 3-й асобы ў адзіночным і множным ліку супадаюць.
Часавыя формы дзеяслова
Латышскія дзеясловы маюць больш часавых формаў у параўнанні з беларускімі:
а) просты цяперашні час, напрыклад:
Es lasu grāmatu.
Я чытаю кнігу.
б) складаны цяперашні час (прыблізна адпавядае англійскаму Present Perfect або нямецкаму перфекту), напрыклад:
Es esmu lasījis grāmatu.
Я прачытаў кнігу.
в) просты прошлы час, напрыклад:
Es lasīju grāmatu.
Я чытаў кінігу.
г) складаны прошлы час (прыблізна адпавядае англійскаму Past Perfect або нямецкаму плюсквамперфекту), напрыклад:
Es biju lasījis grāmatu.
Я (раней/перад тым) прачытаў кнігу.
д) просты будучы час, напрыклад:
Es lasīšu gr āmatu.
Я буду чытаць кнігу.
е) складаны будучы час (прыблізна адпавядае англійскаму Future Perfect або нямецкаму Futurum II), напрыклад:
Es būšu lasījis grāmatu.
Я (раней/перад тым) прачытаю кнігу.
(Параўнайце складаныя часы ў латышскай мове з беларускім дыялектным: буду пайшоўшы/паспаўшы/пачытаўшы і да т. п.).
Тыпы спражэння дзеяслова
У латышскай мове звычайна вылучаюць тры асноўныя спражэнні. Спрагаючы латышскія дзеясловы, трэба звяртаць увагу на магчымасць чаргавання зычных, чаргавання (выпадзення) галосных у паасобных асабовых формах.
Да / спражэння належаць латышскія дзеясловы з аднаскладовымі каранямі, у якіх перад зыходам слова ў інфінітыве t(ies) стаіць зычны або карнявы галосны. Напрыклад:
aizmirst забываць, забыць;
aust-ткань;
brē*kt крычаць;
celt узносіць, узводзіць;
celties падымацца;
dzert піць;
glābt ратаваць;
gūt атрымліваць, набываць;
just адчуваць;
kāpt падымацца;
liet-ліць;
mest кідаць;
nest несці;
pazīt ведаць, пазнаваць;
salt мерзнуць;
skriet -бегчы;
vīt віць і г. д.
У дзеясловаў I спражэння ва ўсіх часавых формах канчаткі (пададзеныя тлустым шрыфтам) дадаюцца непасрэдна да АСНОЎ дзеяслова (пададзеныя ВЯЛІКІМІ ЛІТАРАМІ). Напрыклад:
Просты цяперашні час (3-я ас. адз. л.; супадае з асновай)
Просты прошлы час (3-я ас. адз. л.)
Просты будучы час (3-я ас. адз. л.)
КНІГІ ОНЛАЙН
