КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Прыназоўнік звычайна стаіць перад назоўнікам або займеннікам; аднак ёсць шмат адхіленняў ад гэтай нормы. Прыназоўнік можа выносіцца ў канец (або амаль у канец) сказа ў наступных выпадках: I. Калі назоўнік або займеннік пачынае сказ, а менавіта, пры адмысловым падкрэсленні дадатку месца (1), у сказах, якія ўводзяцца пытальным займеннікам (2), у азначальных даданых сказах, у якіх прыназоўнік злучаны з адносным займеннікам (3): 1) Det har du rätt i. — У гэтым ты маеш рацыю. 2) Vilken gata bor de på? — Ha якой вуліцы яны жывуць? 3) Jag fick ett brev, som jag genast måste svara på. — Я атрымаў ліст, на які быў павінен адразу ж адказаць. II. Калі прыназоўнік злучаны з інфінітывам у функцыі азначэння: Det var någonting att tänka på. — Пра гэта трэба было падумаць. У адрозненне ад беларускіх, шведскія прыназоўнікі могуць спалучацца і з інфінітывамі (1), і з даданымі сказамі (2): 1) Han har förstört sina ögon genom att läsa för mycket. — Ён сапсаваў зрок, чытаючы занадта шмат. 2) Han blev förvånad över att hon var där. — Ён здзівіўся таму, што яна была там. СІНТАКСІС Сінтаксічны лад шведскай мовы збольшага падобны да сінтаксічнага ладу беларускай мовы. У залежнасці ад мэты выказвання тут можна вылучыць апавядальныя, пытальныя і пабуджальныя сказы; паводле структуры яны могуць быць простымі і складанымі (складаназлучанымі або складаназалежнымі). Да галоўных членаў сказа ў шведскай мове, як і ў беларускай, належаць дзейнік і выказнік, да даданых членаў сказа — дапаўненне, азначэнне, акалічнасць. Сказ, які ўяўляе сабой закончанае выказванне і не можа быць падзелены на самастойныя, сэнсава завершаныя часткі, завецца простым. Фармальным паказчыкам завершанасці выказвання з’яўляецца інтанацыя. Han kommer från Luleå. — Ён родам з Лулеа. Сказ, у складзе якога ёсць частка, здольная ўтварыць самастойнае выказванне, завецца складаным. Складаныя сказы бываюць складаназлучанымі і складаназалежнымі. Складаназлучаны сказ уяўляе сабой спалучэнне простых сказаў: Mattias studerar och hans bror jobbar på ett bibliotek. — Маціас вучыцца, a яго брат працуе ў бібліятэцы. Складаназалежны сказ складаецца з галоўнага сказа, які змяшчае самастойнае выказванне, і даданага, які не валодае самастойнасцю і сэнсавай скончанасцю. Для шведскага даданага сказа характэрны адмысловы парадак слоў (пра гэта падрабязней глядзіце ў раздзеле «Парадак слоў»). ПАРАДАК СЛОЎ У ПРОСТЫМ СКАЗЕ Парадкам слоў завуць як паслядоўнасць членаў сказа, так і паслядоўнасць слоў/элементаў у рамках аднаго (шматэлементнага) члена сказа. Разглядаючы парадак слоў у сказе, кажуць пра першае, другое і наступныя месцы. Пры гэтым адно месца можа займаць цэлае словазлучэнне, напрыклад: 1 2 3 Min andra bror heter Viktor. — Майго другога брата завуць Віктар. Ёсць словы, якія не займаюць асобных месцаў у сказе. Так, артыклі і прыназоўнікі ўключаюцца ў субстантыўную групу, а выклічнікі, злучнікі і часціцы пры нумарацыі месцаў наогул не ўлічваюцца. Найважнейшую ролю ў структуры шведскага сказа адыгрывае месца, якое займае дзеяслоў-выказнік або яго частка. Размяшчэнне дзейніка і выказніка адносна адзін аднаго вызначае два галоўныя тыпы парадку слоў — прамы і зваротны. Пры прамым парадку слоў група дзейніка (1 -е месца) папярэднічае ўсёй групе выказніка (2-е месца). 1 2 Pelle tycker inte om kaffe. — Пэле не падабаецца кава. Пры зваротным парадку слоў група дзейніка (2-е месца) стаіць за выказнікам (1-е месца). Ёсць дзве разнавіднасці зваротнага парадку слоў: калі сказ пачынаецца з выказніка, а дзейнік знаходзіцца на другім месцы (1), і калі сказ пачынаецца з другараднага члена, а выказнік і дзейнік знаходзяцца, адпаведна, на другім і на трэцім месцах (2): 1) Har du ätit lunch idag? — Ці ты сёння абедаў? 2) Framför slottet står det en soldat. — Перад палацам стаіць салдат. Асноўная функцыя парадку слоў — указаць на тып сказа: апавядальны, пытальны ці пабуджальны. Кожнаму з гэтых тыпаў характэрны пэўны парадак слоў, што з’яўляецца фундаментальным правілам пабудовы шведскага сказа. Тып сказа Сказ, парадак слоў Каментар Апавядальны 12 3 4 Vi ska åka till Malmö. 1 2 3 4 5 Till Malmö ska vi åka tillsammans. Фінітны дзеяслоў заўсёды знаходзіцца на другім месцы, а дзейнік можа займаць першае або трэцяе месца ў сказе. Пытальны: а) агульнае пытанне б)спецыяльнае 12 3 4 Ska ni åka till Malmö? 1 2 3 4 5 Vart ska ni åka tillsammans? Агульнае пытанне: выказнік — на першым, а дзейнік — на другім месцы. Спецыяльнае пытанне: выказнік займае другое, а дзейнік — трэцяе месца. Пабуджальны 1 2 Stanna inte! Выказнік займае першае месца, дзейнік адсутнічае. Парушэнне звычайнага парадку слоў (інверсія) служыць для адмысловага вылучэння (падкрэслівання) якога-небудзь члена сказа, параўнайце: Hon vill gå på bio med Gustav. — Яна хоча пайсці ў кіно з Густавам. Gustav vill hon gå på bio med. — 3 Густавам яна хоча пайсці ў кіно. ЧЛЕНЫ СКАЗА Выказнік Выказнік паказвае на суаднесенасць дзеяслоўнага дзеяння з дзейнікам. Як было сказана вышэй, ён займае вызначанае месца ў сказе ў залежнасці ад тыпу сказа. Існуе два тыпы выказнікаў — аднаі шматэлементны. Аднаэлементны выказнік складаецца з дзеяслова ў адпаведнай форме (фінітнага дзеяслова), а ў шматэлементным выказніку за фінітным дзеясловам ідуць іншыя кампаненты, якія часта раздзяляюцца іншымі членамі сказа. Існуюць наступныя тыпы шматэлементнага выказніка. 1. Імянны выказнік, які складаецца з дзеяслова-звязкі і іменнай часткі (назоўніка або прыметніка). Часцей за ўсё выкарыстоўваецца дзеяслоў-звязка «быць» (är — у цяперашнім i var — у прошлым часе). Jag är upptagen. — Я занятая. Igår var vi i Ystad. — Мы былі ўчора ў Юстадзе. 2. Складаны дзеяслоўны выказнік, што складаецца з фінітнага дзеяслова (дапаможнага ці мадальнага дзеяслова ў адпаведнай часавай форме) і асноўнага сэнсавага дзеяслова ў форме інфінітыва, супіна або дзеепрыметніка II: Jag ska börja arbeta här snart. — Я пачну тут працаваць неўзабаве. Jag kan inte hjälpa till. — Я ніяк не магу дапамагчы. 3. Выказнік, прадстаўлены дзеясловам з прыдзеяслоўнай часціцай: Det ser bra ut. — Гэта выглядае някепска. Правілы размяшчэння кампанентаў шматэлементнага выказніка аднолькавыя для ўсіх яго тыпаў: у апавядальных сказах фінітны дзеяслоў заўсёды займае другое месца, а астатнія дзеясловы следуюць за ім, саступаючы месца толькі дзейніку (пры адваротным парадку словаў) і рухомым акалічнасцям (inte, kanske, etc. — гл. ніжэй раздзел «Рухомая акалічнасць»), Дзейнік Дзейнікам часцей за ўсё бывае назоўнік або займеннік (1), радзей інфінітыў (2), а таксама іншыя часціны мовы, якія падвергнуліся субстантывацыі (3): 1) Patrik (han) vaknade klockan åtta. — Патрык (ён) прачнуўся a восьмай. 2) Att bada är trevligt. — Купацца — прыемна. 3) Den sjuke sov lugnt. — Хворы спаў спакойна. У апавядальным сказе дзейнік стаіць на 1-м ці 3-м месцы, а ў пытальных сказах — пасля фінітнага дзеяслова: Lena har varit i Spanien tre gånger. — Лена была ў Іспаніі тры разы. I Spanien har Göran aldrig varit. — У Іспаніі Ёран ніколі не быў. Har Göran varit i Spanien? — Ці быў Ёран у Іспаніі? När kom Lena från Spanien? — Калі Лена прыехала з Іспаніі? Фармальны дзейнік det функцыянуе ў сказе як звычайны дзейнік, але не абазначае аніякай рэальнай асобы або прадмета. Ён неабходны для фарміравання сказа з безасабовымі дзеясловамі і ў некаторых устойлівых словазлучэннях: Det är kallt och snöar. — Холадна, i ідзе снег. Hur står det till? — Як маецеся? Часам y сказе бывае адначасова два дзейнікі — рэальны і фармальны det: Det är skönt att vara här. — Тут прыемна быць. Сказ: Ett stort bord står i rummet. (У пакоі стаіць вялікі стол.) — дакладны з пункту погляду граматыкі, але для носьбіта шведскай мовы ён выглядае не зусім натуральным. У выпадку, калі трэба перадаць нейкую новую інфармацыю, лепш будзе сказаць: Det står ett stort bord i rummet. Слова det — фармальны дзейнік, a слова ett bord стаіць на месцы дапаўнення. Гэтая канструкцыя абумоўленая тым, што ў шведскай мове пазбягаюць размяшчаць новую для слухача інфармацыю на пачатку сказа. Такім чынам, сэнсавы цэнтр змяшчаецца ўправа. Дадатак У якасці дадатку функцыянуюць назоўнікі і займеннікі. Форма назоўніка-дадатка супадае з формай назоўніка-дзейніка. Тое самае можна сказаць і пра займеннікі, аднак некаторыя асабовыя займеннікі маюць форму ўскоснага склона. Дадаткі могуць ужывацца з прыназоўнікам і без яго, напрыклад: Han dricker inte mjölk. — Ён не п’е малака. Får jag prata med dig? — Можна з табой пагаварыць? Як правіла, дадатак стаіць у сказе пасля выказніка, аднак у выпадку інверсіі ён займае першае месца: Mjölk dricker han inte alls. — Малака ён зусім не п’е. Med dig har jag ingen lust att prata. — Размаўляць з табой y мяне няма ніякай ахвоты. Часцей за ўсё дадатак залежыць ад дзеяслова, але часам і ад прыметніка. Найчасцей прыметнік злучаны з дадаткам пры дапамозе прыназоўніка, але часам і без яго. Выбар прыназоўніка заўсёды абумоўлены прыметнікам. Hon är tillfredsställd med resultatet. — Яна задаволеная вынікам. Han är duktig i kemi. — Ён здольны да хіміі. Han är lik sin far. — Ён падобны да свайго бацькі. Шматлікія дзеясловы могуць ужывацца з двума дадаткамі — прамым і ўскосным. Прамы дадатак пазначае непасрэдны аб’ект дзеяння і ўжываецца без прыназоўніка; ускосны дадатак паказвае на адрасат дзеяння і можа быць альбо беспрыназоўнікавым, і тады ён папярэднічае прамому, альбо ўжывацца з прыназоўнікам, і тады ён стаіць пасля прамога: Johan gav Fredrik en veckotidning. — Юхан даў Фрэдрыку часопіс. Johan gav veckotidningen till Fredrik. — Юхан даў часопіс Фрэдрыку. Акалічнасць У функцыі акалічнасці выкарыстоўваюцца: прыслоўі (nyligen — нядаўна; tidigare — раней і інш.), прыназоўнікавыя звароты (på måndagarna — па панядзелках і інш.), словазлучэнні тыпу «прыметнік плюс назоўнік» (förra året — летась і інш.), так званыя рухомыя акалічнасці (ju — жа, kanske — мабыць і інш.), нарэшце, цэлыя даданыя сказы. Акалічнасці характарызуюць альбо дзеяслоўнае дзеянне (1), альбо выказванне цалкам (фразавая акалічнасць) (2):