Казкі гаспадара Пятра з-пад Полацка
Пятро Сіняўскі
6+
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 86с.
Мінск 2022
Раптам бачыць: перад ім гара медная. Гладкая, нібы люстэрка, і крутая.
У канька хамут з шыяй зросся. Хоць і не каваны, а цягне ўгару вазок. Мікіта сцішыўся, прытаіўся, рукамі ў дошкі ўчапіўся, аж пазногці ў пальцы ўехалі. I думаць баіцца: «Ведаў бы конь аб сваёй сіле — разок крутануўся, і быць мне ў магіле».
А канёк вывез Мікіту ў роўнае поле. Удалечыні горад караля Саса паказаўся. Па дарозе ж з усяго свету туды малайцы на хутканогіх конях імчаць, Мікіту абганяюць, пылам вочы яму засыпаюць.
А тут адкуль ні вазьміся тры сарокі ляцяць побач з вазком і сакочуць:
— Каб Мікіта паспяшаўся, на кірмашы яму б добры куш дастаўся.
— А-а, з такой клячай быць яму ўвесь век з нястачай.
— Каб падагнаць сумеў — якраз бы падаспеў!
Сказалі так сарокі і паляцелі далей з толку збіваць людзей.
Усхапіўся тут Мікіта, сячэ канька пугай так, аж рубцы крывавыя на спіне яго ўздуліся.
Трывае канёк, цягне вазок.
Тады Мікіта на зямлю саскочыў, важкі кол ухапіў...
Першы раз ударыў — здрыгануўся канёк.
Другі раз ударыў — аж прысеў канёк.
Трэці раз ударыў — на дыбы ўзвіўся канёк. Віхрам крутануўся, парваў гужы, супоню, азадкам вазок у трэскі разнёс. Сам жа ў лес да ваўкоў збег.
I як толькі Мікіта жыў застаўся?!
Сабраў ён усё, што ад вазка засталося, хамут парваны сабе на шыю надзеў і павярнуў да сваёй вёскі. Назад, хоць і горка, але ісці лёгка. I дзе толькі агонь, вада ды медная гара падзеліся — як скрозь зямлю праваліліся!
Калі ж Мікіта да дома падыходзіў, Пахом штосьці кляпаў абухом, дзядзька Сева ячмень сеяў. I здзівіўся толькі дзед Мітроша — што гэта ў Мікіты за незвычайная ноша?!
Ну, а тут сарокі прыляцелі, на ліпіну селі. Вось адна сарока і кажа:
— Дзіўны чалавек Мікіта. Сядзеў бы дома — дома, усім вядома, салома ядома.
— Вось-вось. А так прыцягнуўся з-пад каралеўства Саса, не бачыўшы год ні хлеба, ні мяса,— сказала другая.
— Трыццаць тры гады Мікіта пражыў, а розуму не нажыў. Быццам не ведае, што не бывае на свеце, каб віламі не махаць, на пуп не падымаць, а толькі есці каравай, спаць, гуляць, пальцам ківаць ды на дзевак паглядаць.
Пужнуў Мікіта сарок каменем, сам жа ў двор пайшоў, збіў карыта, касу пакляпаў, вяроўку звязаў, муку спытляваў, воўну счасаў... «Бач ты, Мікіта і дома чалавекам стаў!» — везучы сена, здзівіўся дзядзька Сева. Пахваліў яго і дзед Мітроша: «Мікіта цяперака ў нас харошы!» Пажадаў Мікіту Пахом: «У хату шчасце нясі мяхом». А як там праходзіў Якаў — той ад радасці ледзь не плакаў. I ўсе яны ведалі, што прыйдзе Мікіта ўвечары дамоў, засцеле на стол абрус, паставіць на яго соль, хлеб, а там і яшчэ штосьці знойдзецца. Потым сядзе за яго Мікіта і падумае: «А што, чым мой абрус не самабор?!»
Казка-быль, як будаваў хатку Базыль
Перапёлка гняздо віла, янот нару рыў, мядзведзь бярлог ладзіў. Задумаў і Базыль хатку зляпіць, каб парог пераступіць, а за ім — печ. У печы ж агонь трашчыць, на патэльні скварка пішчыць, у чыгунку юшка кіпіць. А за каптуром дзеткі тым часам загадку разгадваюць: што такое — каля носа смачнае ўецца, а ў руку не даецца?! Ну, і яшчэ ў той хатцы, у панадворку і каля двара ўсялякага дабра: у садзе пчолы, ля печы чапёлы, на гарышчы каўбасы, у халадку дзяжа з моцным квасам, у хляве рагуля, пад акном дулі, у пячурцы ступа, у ступе таўкач, на круку брыль... Вось тут суседзі і скажуць: добры гаспадар Базыль!
Задумаў так Базыль, пайшоў у поле, знайшоў па сіле камень, падналёг на яго і пакаціў. Коціць сабе і коціць, пот з ілба выцірае, песеньку пад вус напявае: «А мне свая хатка, як родная матка, у сцюжу сагрэе, у голад накорміць...»
А тут насустрач ідзе Клім. Кажа Базылю:
— Кі-і-нь! Навошта табе свая хатка? За сухім балотам, за вытаптанай пожняй, на Лысай гары, што каля Гэльчынай прорвы, сама сабою расце нічыя. I не хатка, а дом! На высокім пагорку, на сярэбраным падмурку. Хай сабе і не яловы, але ж будзе новы, гатовы. Сядзь там на пень дубовы і чакай. Як толькі вырасце, тут і кідайся ў дзверы — твой будзе!
Перабег Базыль сухое балота, пералез Гэльчыну прорву, ускараскаўся на Лысую гару... Аж бачыць, і праўда, расце сам сабою дом, ды не па днях, а па гадзінах... He на пнях, а на лаўжынах... На высокім пагорку, на сярэбраным падмурку.
Вярнуўся Базыль хуценька да каменя, і толькі за яго ўзяўся, каб закаціць туды, дзе браў, аж тут адкуль ні вазьміся падышоў дзед Ягор. Убачыў Базыля, узрадаваўся:
— От, малайчына! Люблю, калі маладыя ды ўдалыя хатку сваю будуюць. Ну, брат, яшчэ і я магу, давай памагу!
Прыкацілі яны камень на бераг ракі. Агледзеўся дзед Ягор навокал і кажа:
— Лепшага месца для хаткі і не знойдзеш. Справа табе ракі і рыбы, злева ягады і грыбы, проста перад табою хлеб і малако, а над самай галавой — о, святло і цяпло! Тут, брат, і з дзеткамі не прападзеш.
Адмерыў дзед Ягор дзесяць крокаў на поўдзень, дванаццаць на захад, прыжмурыў правае вока, левым стральнуў з каменя праз тэлеграфны слуп на бярозу, нагою тупнуў і рашыў:
— Вось тут і капай яму на падмурак. А мне час кароўку на кірмаш весці, бо сёлета ўдзялілі пожню, а на ёй — лапухі і пух, і то з Гаўрылам на двух.
Узяўся Базыль за рыдлёўку. Зямельку капае, пот з ілба выцірае, песеньку пад вус напявае: «А мне свая хатка, як родная матка, у сцюжу сагрэе, у голад накорміць...» Аж чуе, збоку падпявае яму хтосьці. Аглянуўся, а побач дзядок стаіць. На ім світа пры цару Гароху шыта. На світцы лата, а ў лаце дзірка. Сам жа дзядок босы, а за плячыма торба пустая. Усміхаецца ён у бараду і кажа:
— Здароў, Базыль! Будзем разам тваю хатку будаваць.
«Сямён!» — жахнуўся Базыль. Людзі кажуць, ён ад Адама па зямлі ходзіць, ламаны грош за ручку водзіць. I калі ўжо прыстане да чалавека, то як беднасць да галыша. Hi адбіцца ад яго, ні адхрысціцца, ні ўцячы.
Кінуў Базыль сваю рыдлёўку, і дзе бокам, дзе скокам, праз Гэльчыну прорву ды на Лысую гару ўзабраўся. Сеў там на пень дубовы, нагу за нагу заклаў і рашыў: «Добра свая хатка, але новая, гатовая — лепш».
Сядзіць так Базыль, галавой круціць, разглядае, як гэта сам сабою дом расце.
I сапраўды ж дзіўна! Бэлькі не чэшуцца, дошкі не габлююцца, гліна не месіцца, клямка не куецца, цвікі не забіваюцца, а дом расце-выганяецца.
Колькі часу Базыль сядзеў-туліўся на тым пні дубовым, падлічыць можна, ды не варта. Нарэшце вымахаў гмах аж пад неба. Базыль тут жа ў дзверы кінуўся, у парозе абярнуўся і стаіць, чакае, што ж цяперака суседзі казаць будуць.
Ішлі там якраз Грышка і Цішка, убачылі Базыля і пытаюцца:
— А чые ж у гэтым двары порхаўкі выспяваюць і трава-свінуха ўзнімаецца?
— Толькі не мае! — адказаў Базыль.— Нічые яны.
— А чый жа тады гэты хлеў у двары дома, а ў хляве кароўка?
Ікнуў Базыль, кашлянуў і адказвае:
— I яны, вядома, нічые.
— А чый жа гэты сад, а ў садзе пчолы? — дапытваюцца ўсё Грышка і Цішка.
— Нічые і ўсё тут!
— А чыя ў страсе лата?
— Таксама нічыя.
— А чый на круку брыль?
— О, брыль — ён мой!
Засмяяліся Грышка і Цішка: «Ну і гаспадар Базыль, дабра толькі і мае, што брыль!»
I пайшлі сваёй дарогай.
Ды бяда не ў гэтым, а ў іншым. Пчолы, як пачулі, што яны нічые, тут жа роем сыпанулі з вулля і зляцелі ў глухі лес у цёмнае дупло. Кароўка, як даведалася пра тое ж, здзівілася вельмі, жаласна зарыкала і збегла шукаць свайго гаспадара. Нічый агонь у нічыёй печы аж счарнеў ад гора і абярнуўся галавешкамі. А нічыя лата ў нічыёй страсе, дык тая ад нуды пазелянела і на вачах згніла.
Як на грэх, ляцела там паблізу варона, села адпачыць на страху... Ну, пад ёй і паламалася лата. Паламалася лата — развалілася хата. Застаўся ад яе толькі высокі пагорак, гліняны падмурак, побач пустыя хлеў ды вуллі, а над усім гэтым дулі.
Стаіць Базыль на Лысай гары, патыліцу чухае, у пальцы дзьмухае, адным вухам слухае, што ж цяпер будзе казаць Клім. А той сваё гне:
— Ты па дробязях бедаваць кінь! Вунь, за Мышынай нарой за Сабачай гарой, не даходзячы да сёння, пяройдзеш заўтра, а там, якраз насупраць паслязаўтра расце сам сабою...
He даслухаў Базыль на гэты раз Кліма і падаўся да родных мясцін на бераг ракі. А па дарозе надумаўся, як яму ад Сямёна збавіцца.
— Калі я тваю торбу напоўню пад завязку, пойдзеш ад мяне? — спытаў ён у дзядка.
— Чаму не пайду, калі пад завязку,— усміхнуўся той у бараду.
Развязаў Сямён торбу, а Базыль стаў напаўняць яе.
— Вось табе каравай.
— Яшчэ давай!
— Шмат сала.
— Вядома ж, мала.
— Барана...
— Завязваць торбу рана,— пасміхаецца Сямён.
Праглынула Сямёнава торба яшчэ і курку, і пеўніка, і нават цешчыну цялушку. А як была пустая, так і засталася. Вось тут і зразумеў Базыль, што дагэтуль былі прыказка ды казка, а самая быль яшчэ наперадзе. Бо памочнік з Сямёна вядомы: то пілою па суку, то сякерай па цвіку, a то пад нагамі блытаецца. Ды не проста так: праз яго Базыль то штаны падзярэ, то бот на вастрыё ўзгоніць.
Словам, працуе Базыль за сябе і за Сямёна. А есці сядуць — усё наадварот. Сямён сала з’есць за сябе і за Базыля. Бедалага ж поліўкі пасёрбае, вадзіцай зап’е — і за работу.
Аднойчы нёс Базыль на плячы цяжкае бервяно. Сямён жа збоку тупаў, па баках глядзеў, сваё бачыў і прыгаворваў, як звычайна:
— Так яно, хлопча, так... I не проста так, а за добры пятак, багатаму ўсё адно і чорт дзяцей калыша. А табе за так вунь... штраф ужо ў паперы піша. I ніхто не паможа, бо бедавальнікаў ва ўсе часы многа, а ратавальнікаў штосьці не чуваць.
— Зжыву я цябе! — узлаваўся Базыль.
— Як? — навастрыў вушы Сямён.
— Работай зжыву. Песенькай сваёй.
I заспяваў Базыль, як застагнаў: «А мне свая хатка, як родная матка...»
— Э, хлопча,— перабіў Сямён.— Такое мы ўжо чулі.
— Пачуеш і іншае,— скрыпнуў зубамі Базыль.
— Дзе ж сілёнкі знойдзеш так працаваць, каб было чым маю торбу напоўніць? — хіхікае Сямён.
— Знайду.
— Адны абяцанні ды пагрозы, а торба як была пустая, так і застанецца!
I праўду Сямён казаў Дзе ж бедняку, поліўкі пасёрбаўшы, сілы сабраць?!
На шчасце, ішоў паблізу дзед Ягор. Паслухаў, як Базыль з Сямёнам спрачаюцца, і кажа:
— Словы твае, Базыль, і сапраўды пустыя. А таму і сілы не маюць. А слова, можа, усяго адно і трэба знайсці на твой час патрэбнае.
— I якое ж гэта слова?
Падумаў дзед Ягор крыху і пытае:
— Дзед табе ў спадчыну ці пакідаў што?
КНІГІ ОНЛАЙН
