Крынічка
Хрэстаматыя для дзяцей малодшага школьнага ўзросту
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 432с.
Мінск 2012
Алесь Аркуш
ЯШЧАРКА
Антону
У яшчаркі свае шляхі, Свае таемныя сцяжынкі, Жыццё, схаванае ў імхі, Пясок, каменчыкі, сцяблінкі.
Лісты, жыццё ў якіх усё, — Шторання на пяску ля ганка, Як іерогліфы Басё, Як вершык хоку або танка.
Клаўдзія Каліна
СТРАКАТАЯ СОЙКА
Даўным-даўно было гэта. Толькі пачалася цёплая восень, а птушкі ўжо збіраюцца ў вырай. Пачула Сойка, што і яе сваячка Зязюля рыхтуецца да адлёту за мора.
«Мусіць, за тым морам добра і хораша, калі Зязюля спяшаецца туды? — падумала Сойка. — А што калі і мне паляцець? Свет убачу, сябе пакажу».
А трэба сказаць, што Сойка ў той час была не такая прыгожая, як цяпер.
Спаткала Сойка Зязюлю і здзівілася. Прыбралася тая перад выраем: рабенькае пер’е аж пераліваецца на сонейку.
— Ах, якая ты, сястрыца, прыгожая! — з зайздрасцю ўсклікнула Сойка.
— Трэба прыхарашыцца, у чужы край лячу. — I Зязюля паправіла дзюбкай пёрка.
— Хачу і я паляцець у вырай, паглядзець, што за край за тым морам, — сказала Сойка.
— Ты хочаш ляцець за мора? У такім шэрым убранні? I не думай, засмяюць цябе там.
— Вось як! — раззлавалася Сойка. — Дык ведай, я ў сто разоў прыгажэй за цябе прыбяруся... Убачыш.
I не паспела Зязюля здагадацца, што надумала рабіць Сойка, як тая вырвала ў яе некалькі пёркаў.
— Зладзейка! Разбойніца! — закрычала Зязюля. — Усім раскажу, якая ты, — і кінулася наўцёкі.
— Кажы, кажы, а за мора я палячу прыгажэйшаю за цябе, — зацвірчэла Сойка і пачала прыладжваць на сваё крыло Зязюліны пёркі.
Прыладзіла і паляцела да ручайка паглядзецца ў ваду. А там у зарасніках арэшніку мітусіліся і свісталі Івалгі:
— Фію-фію! Фію-фі-і! Мы збіраемся ў вырай!
Убачылі Сойку і паляцелі з крыкам:
— Ратуйцеся! Разбойніца! Фію-фі!
— Пачакайце, куды вы? — заверашчала Сойка, але Івалгі ўжо разляцеліся.
Сойка пашкадавала, што не змагла раздабыць у іх некалькі жоўтых пёркаў.
Тут яна ўбачыла Сіваваронку і стала асцярожна падкрадацца да яе.
— Гва-алт! — залямантавала Сіваваронка, але на гэты раз Сойка ўсё ж пажывілася некалькімі сіненькімі пёркамі!
3 таго дня Сойка стала падпільноўваць усіх птушак, што адляталі за мора.
Яе ўбранне рабілася ўсё болып стракатае. З’явіліся белыя, сінія, чорныя пёркі.
I стала Сойка вельмі прыгожай птушкай. I пачала яна лятаць па лесе і хваліцца ўсім:
— Скора і я палячу за мора, няхай усе паглядзяць, якое ў Сойкі ўбранне.
Лятала яна так ад аднае птушкі да другой і ўсё хвалілася сваім уборам.
Аднаго разу Сарока і кажа Сойцы:
— Прыгожае ўбранне, ды не сваё. Калі думаеш за мора ляцець, то спяшайся, a то цябе зіма застане тут.
— Толькі і ведаеш плёткі разносіць па лесе, — сказала Сойка. — Паспею яшчэ, няхай тут усе птушкі пабачаць мой новы ўбор.
Прачнулася Сойка аднае раніцы, а на галінках — снег, і зямля ўся зацярушана ім. Сустрэла яе Сарока і затрашчала:
— А што я казала, а што я казала... Іўбор новы прыдбала, і за мора не паляцела!
— Мне і тут добра. Затое няма прыгажэйшай за мяне птушкі ў гэтым лесе.
Снягір пачуў, як хваліць свой убор Сойка, ціўкнуў і паляцеў далей у гушчар. Асярод людзей цяпер можна пачуць:
— Прыбралася, як сойка стракатая.
Алег Мінкін
ПУГАЧ
У сасняку на скразняку Сядзіць на зломаным суку Пануры згорблены пугач 3 маркотнай думкаю пра харч.
Калі атуліць змрок гушчар, Ён будзе цар і гаспадар, А ўдзень узбіўся ён на сук, Дрыжыць і ловіць кожны гук.
Упаў кавалачак кары...
Шкрабецца мышанё ў нары... Завухкай з голаду, заплач, Пануры згорблены пугач!
Янка Брыль
ЖЫЎ-БЫЎ ВОЖЫК
Пачынаецца казачка так.
Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр... Ды не той, пра якога хачу расказаць, а другі, зусім іншы — вялікі, стары. Анашага Тупчыка тата злавіў у лесе і прынёс у кішэні дахаты. Ігэта не казка, а праўда.
Я быў тады яшчэ такі малы, што нават не хадзіў у школу.
Тупчык быў таксама малы, круглы, як шэры клубок, і калючы.
Тата вярнуўся з лесу і сказаў:
— Ну, Лёнік, я прынёс табе яблыка.
Ад радасці я забыўся, што яшчэ вясна, што яблыкаў яшчэ няма, і ўсадзіў руку ў татаву кішэню.
— Ай! — ускрыкнуў я, укалоўшы аб нешта пальцы. Іхацеў ужо нават заплакаць, але тата мой засмяяўся.
— Дзівак-чалавек, укалоў ды злуецца! — сказаў ён. — Ды гэта ж лепей за яблыка, ты паглядзі!
I ён выняў з кішэні маленькі калючы клубок.
Спачатку вожык наш ніяк не называўся. Ён нават разгортвацца не хацеў: як палажылі яго ў кутку, пад маім ложкам, так і ляжаў. He на голай падлозе, а на імху. Тата сцягнуў граблямі са страхі старога хлява тры купіны моху, паслаў у кутку — і выйшла пасцель.
Мох зялёны, пушысты і цёплы. Ашэры клубочак ляжыць на ім і ніяк не хоча разгортвацца. Я наліў яму ў сподак малака і паставіў каля самага моху. Авожыку хоць бы што...
Тады я лёг побач з ім на падлозе і хацеў ляжаць, пакуль ён не разгорнецца.
На дварэ змяркалася, і пад ложкам рабілася цёмна.
— Дурненькі ты, — сказала мама. — Ты яго толькі не чапай, ён і сам малако тваё знойдзе.
I праўда, толькі я лёг у ложак і ў хаце зрабілася ціха, як у куточку пад ложкам нешта ціхенька заварушылася і пачало вось гэтак чмыхаць:
«Ту-ту-ту-пых! Ту-ту-ту-пых!..»
А потым па дошках падлогі затупацелі маленькія мяккія ножкі.
— А што, не гаварыла я, — сказала мама. — He палохайце яго, дык ён і малако пачне хлябтаць.
I праўда, мы памаўчалі, і неўзабаве пачулася, што нехта маленькі хлебча. He так, як кот, а так, як парасяты, — плямкае.
— Ой, тата, я пагляджу.
Тата даў мне запалкі. Я ціхенька злез на падлогу, укленчыў, нагнуўся пад ложак і выняў з карабка запалку. Але як толькі яна чмыхнула і засвяціла, каля сподка я ўбачыў той самы калючы клубочак.
Ды ён ужо ляжаў не на імху, а на голай падлозе, і малака ў сподачку было менш, як раней...
Клубок тупацеў усю ноч, і за гэта мы пачалі называць яго Тупчыкам. Аза тое, што ён хутка перастаў баяцца і не згортваўся больш, калі я пазіраў на яго, я ніколі не забываўся даваць яму есці.
Спачатку даваў толькі малако, а потым аднойчы разбіў яму на сподак яйцо. Тупчык лішне не казырыўся, — панюхаў трохі і пачаў хлябтаць.
3 нашым цюцікам Мурзам ён не хацеў сябраваць. Як толькі ўбачыць яго — у клубочак, і ўсё. Шчанюк спачатку хацеў панюхаць вожыка: дакрануўся носам да шэрых іголак, заматаў галавой і фыркнуў — не спадабалася. Тады ён прысеў, абняў клубочак лапамі і паспрабаваў яго ўкусіць. Але зноў укалоўся, ды гэтак балюча, што зазлаваў і пачаў уядацца, брахаць. Скакаў, скакаў вакол клубка, а потым яшчэ раз асмеліўся дакрануцца. Ударыў клубочак лапай, як кот па мячыку, заскуголіў, адбегся і лёг.
«Добрыя гулі, — хацеў ён сказаць, — я забаўляцца з табой хачу, а ты — нягодны, колешся».
Ды ён не сказаў гэтага, а толькі лізаў сваю лапу і скардзіўся, хныкаў.
Вусаты Фядот любіў грэцца на сонцы, калі яно свеціць у хату. Сядзе на падлозе, зажмурыцца і мурлыча. На Тупчыка ён і глядзець не хацеў, не толькі што з ім гуляць. I нават калі клубочак разгарнуўся аднойчы, сам падышоў да ката і, наставіўшы лычок, панюхаў, наш Фядот толькі лыпнуў спрасонку вачыма і ўсё. Сядзіць сабе, дрэмле, мурлыкае.
Няма з кім Тупчыку пасябраваць.
I стала вожыку сумна.
У кухні нашай жыла квактуха з куранятамі. Спачатку яны былі маленькія, нібы камочкі жоўтага пуху, і ўсё пішчалі, дзяўбалі тварог і мітусіліся па земляной падлозе кухні, як сонечныя зайчыкі. Апотым падраслі, квактуха пачала вадзіць іх на двор і толькі начаваць прыводзіла ў кухню. Сядзе пад лавай, затуліць іх крыллямі, яны паціўкаюць трохі і спяць.
I вось Тупчыку стала зайздросна. Уночы ён ціха залез пад квактуху, прымасціўся пад цёплым крылом і давай ад радасці варушыцца. Кураняты прачнуліся і заціўкалі. Квактуха хацела пашкадаваць іх, мацней прытулілася крыллямі і раптам закрычала так моцна і так спалохана, што ўсе мы ў хаце прачнуліся.
Як толькі мама запаліла лямпу, квактуха ўсхапілася, сонныя кураняты з піскам рассыпаліся па кухні, a ў кутку, на тым месцы, дзе яны сядзелі, застаўся шэры калючы клубок. Квактуха пазнала яго, узлавалася і дзюбнула — моцна, балюча.
— Ну, вось, — казала мама, выносячы Тупчыка з кухні, — вось ты і зарабіў. Бачыш, чаго захацелася, жэўжык!
Каб жэўжыку было весялей, я зняў аднойчы са сцяны люстэрка і паставіў яго на падлозе. А ён ужо тупаў
«БЕЛАВЕЖАЮ КРОЧАЦЬ ЗУБРЫ...»206 па хаце і ўдзень, не баяўся нікога. Падышоў да люстэрка, наставіў лычок, паглядзеў і надзьмуўся. Каб пастрашыць таго, што ў люстэрку. Атой, што ў люстэрку, надзьмуўся таксама, і вось яны абодва разам зрабілі: «Пых!»
Мы засмяяліся, тата і я, а вожык вельмі здзівіўся. Што такое? Паглядзеў, паглядзеў у люстэрка, асцярожненька дакрануўся чмысікам да шкла і як быццам усё зразумеў. Адышоўся і больш не глядзеў у люстэрка.
Тады тата сказаў мне:
— Лявон...
Заўсёды мяне называлі Лёнікам, але як толькі тата хацеў пагаварыць са мной, як з дарослым, ён гаварыў мне Лявон.
— Ведаеш што, Лявон, — сказаў ён тады, — давай выпусцім вожыка, га?
— А навошта? — здзівіўся я.
— Як навошта? Ён пойдзе да іншых вожыкаў.
— Ну і што?
— Як што? Зробіць сабе хатку дый будзе жыць. Іяму будзе там вельмі добра і весела, не то што ў нас. Што ты скажаш, Лявон?
— I панясём яго з табой у лес? — спытаўся я.
— Навошта ў лес? Пусцім у грады, а ён ужо сам куды захоча, туды і пойдзе.
I мы занеслі Тупчыка ў агарод.
...Кажуць, што ў той вечар я выйшаў на вуліцу і там, дзе стаялі мужчыны, сказаў:
— Добры вечар. Хочаце, дык я вам казку скажу?
— Ну, скажы.
I я сказаў:
— Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр. — Што, і ўсё?
— Ну, пэўна ж усё. Анашага мы выпусцілі. Во!..
Алесь Гурло
НАШЫ ПТУШКІ
У нашым краі — Беларусі — Ёсць буслы, сарокі, гусі,
Качкі, чыбісы, саколкі, Чаплі, совы, перапёлкі,
Каршуны, сіваваронкі, Жаўранкі, шчыглы і слонкі,
Галкі, крумкачы, вароны, Галубочкі нахахлёны,
Дзятлы, чыжыкі, зязюлі, Кулікі, сяўцы, жаўнулі,
Шпакі, зяблікі, цяцеры, Курапаткі пер’ем шэры,
Аастаўкі, і верабейкі,
I сініцы, салавейкі,
Сойкі, пігліцы, удоды, Што лятаюць без ахвоты.
Каля рэчак, на лужайках Ёсць глушцы, стрыжы і чайкі,
I вядуцца на балотах Жураўлі ў густых чаротах;
Па надворку, каля хаты, Ходзяць куры й кураняты.
Хто сакоча, хто кудахча, Хто па стрэхах спрытна скача,
Хто на кусціку ў садочку,
Хто на полі, хто ў лясочку,
КНІГІ ОНЛАЙН
