Мяжа
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 264с.
Мінск 2011
Андрэй ФЕДАРЭНКА
Мяжа
Лімаўскі фапьварак
Андрэй ФЕДАРЭНКА
Мяжа
Раман-эсэ, апавяданні
Мінск
«Літаратура і Мастацтва»
УДК 821.161.3-31
ББК 84(4Бел)-44
Ф32
Серыя заснавана ў 2007 годзе
Федарэнка, A. М.
Ф32 Мяжа : раман-эсэ, апавяданні / A. М. Федарэнка. — Мінск : Літаратура і Мастацтва, 2011. — 264 с. — (Лімаўскі фальварак).
ISBN 978-985-6994-07-7.
Новую кнігу Андрэя Федарэнкі склаў аўтабіяграфічны раман «Мяжа», а таксама выбраныя лепшыя апавяданні, якія ўпершыню выходзяць пад адной вокладкай. Раман-эсэ «Мяжа» пасля часопіснай публікацыі стаўся, паводле шматлікіх выказванняў крытыкі, з’явай у беларускай прозе. У творы выяўляецца своеасаблівае ўспрыманне рэчаіснасці галоўным героем, абвостранае пачуццё справядлівасці і прыгажосці.
УДК 821.161.3-31
ББК 84(4Бел)-44
ISBN 978-985-6994-07-7 © Федарэнка A. М„ 2011
© Афармленне. РВУ «Літаратура
і Мастацтва», 2011
ЧАСТКА ПЕРШАЯ
1. «Хвабула»
Звоніць аднойчы Анатоль Сыс, раніцаю, гадзін у сем, і плача так, што ў мяне на другім канцы тэлефонная трубка мокрая:
— Чуеш, Андруша, хачу пісаць раман на (...), дык трэба хвабула! Мы ў Анатоля Жука, а ён расказвае мне эпілёг на (...)! А на (...) мацеры мне твой эпілёг, калі я прашу ў цябе хвабулу?!
I плача — раўчуком цячэ!
Так і я цяпер. Сабраўся пісаць раман, матэрыялу мора, нават «эпілёг» праглядваецца — а вось «хвабула»...
2. Сорак пяць
У «ЛіМе» загаловак артыкула пра Максіма Гарэцкага: «Без тыдня 45 гадоў».
I ўбачыўся мне масіўны, грунтоўна ўкапаны паласаты пагранічны слуп з лічбай «45» у прыбітым на ім бляшаным квадраціку.
I ўспомнілася мне, як некалі горача і шчыра прасіў Бога даць дажыць хаця б да сарака...
I захацелася мне стаць пад гэтым слупам і азірнуцца на сваё жыццё, як дакаціўся да яго, як дайшоў да гэтай мяжы, маючы ўсе шансы не пражыць і палавіны.
Сорак пяць... Сур'ёзная лічба. Крытычная, небяспечная мяжа. 3 ёю не пажартуеш. He па мне былі, хто гэтай мяжы нават не перасёк, — першыя імёны, якія прыходзяць у галаву: Чэхаў, Мапасан... Шукшын? I Шукшын. Зрэшты, хіба ў нас сваіх не хапае? Палуян, Багдановіч, Калюга... I тыя, хто дасягнуў гэтага слупа і проста на памежжы, на пагранічнай паласе зваліўся: Чорны, Гарэцкі... I тыя, хто ненамнога яе перасягнуў: Сыс, Пісьмянкоў, Асташонак... I яшчэ лічанае-нязлічанае мноства загінуўшых сваёй і не сваёй смерцю,
якія не дапалі не тое што да 45, а да 30 і нават менш (чытайце кнігімартыралогі Л. Маракова).
...Колькі талентаў звялося, Колькі іх і дзе ляжыць Невядомых, непрызнаных, He аплаканых нікім, Толькі ў полі адспяваных Встру посвістам пустым!
Так што проста фізічна дажыць да гэтай лічбы — хаця б дзеля таго, каб мець магчымасць і гонар упісаць яе ў анкету, назваць у паліклініцы ці, не дай Бог, у аддзяленні міліцыі — гэта, скажу вам, ужо маленькі подзвіг.
Але вось ён здзейснены. I пазіраеш ты яшчэ на свет Божы, і топчаш пакуль гэтую зямлю, і трэба неяк апраўдваць сваё тут існаванне.
Карацей: заступіўшы адной нагой на мяжу са слупам з лічбаю «45», адчуў я цягу да падрахункаў, чысткі, рэвізіі — у галаве, у жыцці, у літаратуры, пачаў перабіраць, пераглядаць папкі з рэалізаваным і нерэалізаваным, розныя канспекты, планы, чарнавікі, пісьмы, дзённікі, скідваць сёе-тое на камп’ютар, не надта задумваючыся, навошта.
I са здзіўленнем убачыў, колькі ж многа ўсяго. Аповесці, раманы, абрыўкі апавяданняў, п’есы, сцэнарыі, проста думкі... На белай фінскай і таннай жоўценькай паперах, на сурвэтках, «манжэтах», на пачках з-пад цыгарэт, у рознакаліберных бсдпых нататнічках і дарагіх тоўстых арганайзарах...
1 з горыччу адчуў, што не ведаю, якое знайсці гэтаму прымяненне.
A то яшчэ сумны прыклад некаторых з калег. Набачыўся я за сваё рэдактарства такога дабра. Да 45-50 гадоў пісыменнік набывае ўжо, як правіла, нейкае імя, а таксама нейкую пасаду, г. зн. робіцца недасягальным для крытыкі (і, сам таго не разумеючы, для чытача), і вось аднойчы надумваецца і дастае з антрэсоляў запыленыя, з выцвілымі чарніламі студэнцкія, ледзь не школьныя сшыткі, набірае на камп’ютары і, як правільна напісана ў геніяльнай паэме, увесь гэты цяп-ляп прэ ў друк. Разлік просты: сярод мора пошлай, левай нагой намаханай прадукцыі навошта выкладвацца, цяпер што ні напішы, пойдзе, а калі яшчэ без граматычных памылак, ды з мінімальным веданнем законаў жанру — з радасцю надрукуецца, а надрукаваўшыся, і пачытаецца, і пахваліцца...
Вось што мяне напачатку не тое што ахалоджвала, а бянтэжыла. I рваць, нішчыць шкада. Напрыклад:
2(a). Круці не круці, а трэба памярці
Чым больш жывеш, думаеш, чытаеш, тым большае жаданне абагульняць.
Яшчэ адзін мастацкі твор. Яшчэ адно прозвішча героя, партрэт яго, імя па бацьку — «Іван Мікалаевіч быў..», апісанне твару, рук, ног, хады, адзення, асаблівасцей размовы... Яшчэ адзін малюнак прыроды з небам, сонцам, парой года. Яшчэ адна гісторыя, якую сам аўтар у тым ці іншым варыянце перажыў; яшчэ адно каханне да жанчыны, шчаслівае або не, узаемнае або без...
Аўтар піша, абагульняючы такім чынам, каб іншаму — чытачу — можна было ўспомніць сваё і параўнаць. Аўтар нібы кажа: «У цябе, мой незнаёмец, не было вольнага часу заўважыць усё гэта, а жыццё такое кароткае, хуткаплыннае, і трэба радавацца кожнай хвіліне яго, навучыцца любіць, цаніць моманты яго... Вось ты, мой чытач, праходзіш кожны раз і не заўважаеш, напр., малюнкі прыроды, а я паказваю табе іх; заўваж і ты, і парадуемся разам! Тысяча драбязы, якая робіць жыццё больш радасным, больш поўным, хвалюючым — дык навучыся разам са мною (калі ў цябе няма часу ці ўмення) заўважаць гэтыя драбніцы, адкрываць іх у будзённым, і тады жыць стане элементарна цікавей».
Так тлумачыць аўтар, апраўдваючы сваю паўтаральнасць. «Я ведаю, што мільён разоў да мяне апісвалася вясна і каханне вясною да жанчыны, але я апішу гэта ў мільён першы раз».
«Гісторый — асноўных літаратурных сюжэтаў — усяго чатыры», Борхес.
«За сваё доўгае жыццё я зрабіў высновы наконт самых бясспрэчных ісцін і наконт магчымасці паўтараць гэтыя ісціны без усялякай рызыкі», Бунін.
Выдатна. Аўтар, калі ён разумны чалавек, ведае, што не скажа, па вялікім рахунку, ніякай новай думкі. Яму застаецца толькі паўтараць. I тады якая розніца: ці ахутваць паўтаральнасць арэолам г. зв. мастацкасці, разбаўляць сваімі ўласнымі ўспамінамі, ці проста пісаць эпізоды з уласнага жыцця, або стараючыся рабіць з гэтага нейкія высновы (ведаючы, што ніякай новай не зробіш), або наогул не рабіць іх, а проста падаваць кароткімі кавалкамі, — галоўнае, каб чытач ухапіў гэты кавалак вокам, затрымаўся на ім...
*
...Пісалася гадоў 15 назад, прадвесніцай «Сечкі». Шкада знішчаць? Шкада. Як выкарыстаць? He ведаю.
Бедныя мы, літаратары, людзі. Безабаронныя, аголеныя, якія тое і робяць, што падстаўляюцца, і глыбока яны няшчасныя, бо няма ў іх нічога асабістага — усё напаказ, як, выбачайце, у публічнай дзеўкі.
Всё на месте, все прн деле, Н торгует всяк собой: Простнтутка -— статным телом, Я — талантом н душой...
Ты можаш з горкай зайздрасцю толькі назіраць чужое жыццё, амаль не прымаючы ў ім ўдзелу. Людзі вакол жывуць — ты адлюстроўваеш гэтае жыццё, усё піхаеш, усё ўкладаеш, як пракляты, самае лепшае сваё ў нейкі беспрацэнтны, банкрутны банк — без надзеі на аддачу...
I ўсё ж настае момант, толькі трэба яго дачакацца, фізічна дажыць да яго, калі літаратура пачынае не толькі браць, а і аддаваць. Па чым гэта пазнаецца? Па рэакцыі людзей. Настае момант, калі спыняецца бег, які заключаўся ў пашырэнні, накапленні і павелічэнні матэрыяльнага: кватэра на большую, дача набліжнюю, машына надаражэйшую... I вось раптам заўважаецца жоўты кляновы ліст пад нагамі... I ўспамінаецца іншая восень... I замаруджваюцца крокі... I думка — ці не ўпершыню ў жыцці — а засталося ж менш, чым прайшло! Круці не круці, а трэба памярці... «Холоднльннк, рыдая, за гробом твомм не пойдёт»...
Вось гэта і ёсць вышняя ўзнагарода літаратару-аўтару — калі тое, што так часта праклінаў: ну чаму, чаму не такі як усе?! — пачынае адкрывацца ў іншым святле.
3. Пахілае дрэва
У 40 гадоў чалавек або сам сабе доктар, або проста дурань.
Слабае, пахілае дрэва даўжэй рыпіць. Шукшын ці Сыс са сваім магутным здароўем маглі за пару дзён, жартуючы, намахаць чарговы шэдэўр, а потым два тыдні гуляць — хадзі хата, хадзі печ...
А чаму? Здароўе дазваляла. Як мне да 30 гадоў. Калі думаў (як усе мы ў нашую маладую бесклапотную пару), што мне зносу не будзе. Да абеду — раман, аповесць, п’еса, сцэнарый, пасля абеду — рэдакцыя, работа з аўтарамі (і ўсё паспяваеш: і сваё напісаць, і чужое адрэдагаваць), увечары — кавярня, сябры, чаркі-шкваркі, літаратурныя (дурныя) спрэчкі, цераз раз таксоўка, бо ногі не трымаюць,
а наступнай раніцай, толькі крышку моршчачыся! — за стол, за ручку, да паперы...
Дай мне цяпер такі рэжым, ад мяне на першую ж раніцу мокрага месца не застанецца.
А ці не прасцей, не разумней з большым толкам разлічваць свае сілы? Два месяцы, a то і два гады пісаць апавяданне, а там ужо, так і быць, гульнуць — дазволіць сабе ажно паўшклянкі чырвонага віна?
*
На сваім «рэдактарскім пасту» часта даводзіцца задаваць аўтарам пытанне: дзеля чаго, нашто гэта пішацца?
1 часта чуць у адказ: не ведаю і ведаць не хачу, на тое ёсць крытыка; пачытаю і сам даведаюся, што я хацеў сказаць.
Дык вось, каб не прыпадабняцца такім — увесь час, з настойлівасцю, нават з настырнасцю будзем вяртацца да пытання:
— Якая мэта нашага рамана?
Яна пакуль такая: чалавек можа хоць крышку ўплываць на свой лёс, карэкціраваць, рэдагаваць яго? Ён можа, нават не маючы моцнага здароўя, пры пэўным раскладзе, пры пэўных адносінах да сябе хоць трохі падоўжыць свой век?
4. Смерці няма?
Калі ўспамінаю сябе чатырох-, трох-, асабліва двухгадовага — чым далей туды, да нараджэння, тым робіцца больш жудасна: вісіш як на валасінцы, як маятнік гайдаецца: усведамленне таго, што навокал — назад, у цемру «да-нараджэння». Гады ў два гэта пачалося. Клыпаю-бягу некуды, зямля такая блізкая, трава такая высокая, сонейка такое вялікае — і раптам думка: я жыву, існую, ВЯРНУУСЯ, я зноў ГЭТА бачу, а яшчэ зусім нядаўна так баяўся паміраць, будучы ўпэўненым, што гэта небыццё, тлен, чарната... Нічога, аказваецца, падобнага! Iжаданнезатрымацьгэтысветігэтаесвятлофізічна,ручкамі ў яго ўчапіцца, рапластацца, упасці, не даць зямлі выкруціцца з-пад сябе... I звон у галаве, і правал у памяці, і зноў нечалавечы страх смерці і небыцця — вяртанне ў той кашмар, які суправаджаў усё ПАПЯРЭДНЯЕ жыццё, асабліва апошні яго перыяд.
КНІГІ ОНЛАЙН
