Мяжа
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 264с.
Мінск 2011
Спатыкаюся, падаю, стукаюся аб цвёрдую зямлю, равузахліпваюся на ўвесь двор, але не ад болю, не ад крыві, што льецца з носа — ад жаху вяртання ў гэтае новае жыццё, якое таксама будзе
захінута ценем смерці, у якім таксама ў канцы давядзецца паміраць... Я раву ад жудасці, што хутка забуду (я ведаю) гэты боскі перыяд — пераход з аднаго жыцця ў другое.
Потым часы вяртання назад, у амаль небыццё, у пячорны стан, пайшлі радзей, пробліскі шырыліся, большалі і разам з жахам вяртання назад, праваламі ў цемру я пакрысе пачынаў асвойтвацца ў гэтым новым-старым свеце, прывыкаючы да яго — прывыкаючы і да таго, што ён у чарговы (каторы па ліку?) раз скончыцца.
Відаць, такое ж адчуванне ў вар'ятаў: пробліск, жаданне ўтрымаць, жудасць, што ўтрымаць немагчыма, што зямля пад нагамі сплывае, і — правал назад, у цемру, у кашу ў галаве.
Два хлопчыкі так міла гуляюць, шчабечуць, раптам адзін ні з таго ні з сяго разбягаецца — у лужыну скок, абпырскаў нядаўняга сябрука гразёй і пабег, не азіраючыся. Гэты плача, а той і невінаваты. Адбылося зацямненне, кароткае замыканне ў мазгах, «змяшэнне жанру» — пераходны стан усведамлення рэальнасці і пячорных рэфлексаў.
5. Хлеб
Ранняя вясна. Сонныя пчолы, лёд і снег. 1 гісторыя пра чырвоную лотаць — як у школе задалі заданне намаляваць гэтую ранню кветку, а ў дзяўчынкі не аказалася жоўтага алоўка, і сяброўка ёй свой пашкадавала, і давялося карыстацца чырвоным — усё роўна яе лотаць атрымалася лепшаю. Выдатнае апавяданне, з падтэкстам: мастацтва не ёсць фатаграфія.
Высыпалі на поплаў, на сонейка. Расквашаная зямля, у футбол гуляць рана, ды і малыя яшчэ — па 5-6 гадкоў нам. Гуляем у разведчыкаў. Адзін дурань, наслухаўшыся сваіх «багатых» бацькоў (дзве каровы ў іх), пагарджае намі, «беднымі». Ён хоць і гуляе цераз сілу, але ўсё плявузгае: хэ, разведчыкі, рабіць няма чаго, работу рабіць трэба... Нам па 5-6 гадоў, паўтаруся.
Цяпер гэта дарослае дурыла, двое дзяцей у яго і ўсе іншыя, неабходныя для такіх рабацяг кампаненты; завуць яго, смела пішу — Адам — бо ніколі ён гэтых слоў не пачытае, тут мы, беларускія пісьменнікі, у выйгрышы, можам пісаць пра сваіх блізкіх, знаёмых, суседзяў без асаблівай рызыкі быць выкрытымі.
Нехта з «нашых» трапляе ў палон, трэба перадаць яму ежу праз адзіную сярод нас дзяўчынку, «падполынчыцу» Нату. Я выношу з дому лусту хлеба, добры кусман; хлеб свежы, мяккі, цёплы —
рукі грэе — пахучы... Раптам стрымгалоў гэтае дурыла, гэты Адам кідаецца да мяне, выхоплівае хлеб і:
— В-в-в-в! — круцячы правай рукою, нібы газу паддае ў матацыкле, уцякае па вуліцы з незвычайнай хуткасцю.
6. Стрыечны брат
Чаму адно так убіваецца ў сякір-башку, чаму адны ўспамінывыпадкі пракручваеш у памяці 100 разоў, а другія не ўспомняцца пад пісталетам?
Цудоўная старая мініяцюрка Брыля ў звязі з гэтым. Швэндаецца ў рэдакцыю раёнкі кабеціна з Наваградка, паэтэса з такім узорам паэзіі:
Пры Полыпчы быўшы халуём — Цяпер у «Волгі» за рулём...
I вось жа, піша Брыль, колькі класікі ведаю, колькі сапраўднай паэзіі наслухаўся ў цудоўным выкананні, а засела ж у памяць менавіта гэтае!
Другі клас. Я люблю школу, добра вучуся, бо рана ўмеў чытаць, а гэта — умець чытаць і пісаць — галоўнае, дзеля чаго нас і вучаць. Пасля ўрокаў накідваецца на мяне цэлая банда, лупяць снежкамі, нагамі, рукамі, партфелямі... Нехта абараняе, нехта крычыць: «Утапіць яго, павесіць! Скажам, што сам!»
Нарэшце адступаюцца, я ў крыві, самае жахлівае — гэта ж кожны дзень такое можа быць!
Матцы сказаў, што катаўся на лыжах з трампліна і ўпаў. Назаўтра раніцай з запечанай у носе крывёю іду ў школу. I ўсё роўна адчуваю, як соладка, вельмі моцна пахне снег. Раптам бачу наперадзе дваіх учарашніх завадатараў, адзін, канечне ж, той самы Адам.
У адчаі, упэўнены, што паўторыцца ўчарашняе, падыходжу.
— Ой, Андрушка, ты такі разумненькі...
— He кажы настаўніцы, Вользе Савельеўне... He скажаш?
— Ты скажы, што Сцяпан цябе біў. А мы цябе за гэта будзем хваліць, дружыць з табою...
Божа! Бываюць жа дзівы на свеце! Ды я за вас... гатовы... Як жа мне пашэнціла! Сцяпан — мой старэйшы стрыечны брат, але чаго не зробіш дзеля шчасця быць прынятым у кампанію!
Настаўніца, у якой я любімчык, глянула на маю морду і пляснула рукамі.
— Цябе што, білі ўчора? Хто?
— Сцяпан, — мармычу. Сцяпан сядзіць тут жа, пачатковыя класы, і першы і трэці, у адным памяшканні.
У Вольгі Савелеўны ад гневу твар ідзе плямамі. Яна падскоквае і лупіць непавіннага чалавека лінейкаю, рукамі...
Сцяпан плача горкімі слязьмі.
7. Вольнаму — воля, уратаваным — рай
Ну што? Даволі міленькія, сімпатычныя фрэскі. Мазаіка, асколкі... Нават нібыта нс схаластычныя, а сістэмныя — адлежаныя ў часе, працэджаныя памяццю... Маючыя права на існаванне.
1 гэта ўсё? Як у тым анекдоце, дзе п’яны міліцыянср спыняе п’янага вадзіцеля: «Чаму двое за рулём?» — «Варта з-за гэтага Maui ыну акружаць?»
Варта дзеля гэтага столькі псаваць паперы і забіраць у сябе і ў людзсй такі каштоўны, так хутка лятучы час?
Як гэтыя фрагменты скласці ў адно цэлае, каб атрымалася карціна, як знайсці кожнай фрэсцы, кожнаму фрагменту сваё месца?
Як удыхнуць у гэты кавалак гліны жыццё?
He можа ж быць, каб рана ці позна колькасць не пачала перарастаць у якасць.
Некаторыя мініяцюры-штучкі-карацелькі пісаліся гадоў 15, нават 20 назад — і так і не пабачылі свет. Іншыя, у т. л. і вялікія апавяданні — друкаваліся, але па сённяшні дзень не выйшлі асобнай кнігаю. I ведаеце, чакаць не збіраюся, калі выйдуць, тым больш ніякіх асаблівых перспектыў на гарызонце не маячыць. Да таго ж, мой матэрыял, як хачу, так ім кручу.
Тады — далей. Прыблізна гэтак, як ёсць, форма збольшага акрэсліваецца. Уступ, падрыхтоўка, кавалачак мастацкага, абагульненне, вынік... I ўсё гэта псрасыпана разважаннямі сябс цяперашняга, адступленнямі, тлумачэннямі...
Галоўнае — шырэй, глыбей, свабодней! Волыіаму воля, уратаваным рай. Раман-эсэ, гэта так здорава, нібы плыць па цячэнні на спіне, легці, раскінуць ушыркі стамлёныя рукі... He, лепш скласці іх на грудзях і — «плыть, плыть, плыть —
Мнмо могнльных плнт, Мнмо церковных рам, Мнмо семейных драм, Мнмо родной ветлы,
Мнмо зовуіцмх нас
Мнлых снротскнх глаз...»
Толькі хочацца памяняць на «мнлых влюблённых глаз».
8. Кнігі
Шэсць-сем гадоў, 1-2 клас.
Кнігі са школьнай бібліятэкі (дзве паліцы ў шафе) выдаюцца нам толькі па суботах. Адна кніжачка ў рукі — на ўвесь тыдзень. He будзем забываць, што ні тэлевізара, ні камп’ютара, ні мабільніка; кнігі — адзіная забава і ўцеха, а дзіцячы розум яшчэ такі чысты, нечапаны і так гатовы ўбіраць у сябс, насычацца, напітвацца добрым, карысным, новым...
Аднак мазгі нашы пільна ахоўваюцца. Няма чаго іх чыткаю засмечваць, «усе беды ад філалогіі» (Іянеску).
Кніжачка тоненькая, зазвычай там усяго адна казачка ці апавяданне з камарыны нос — прачытваецца на хаду, пакуль ідзеш ад школы да хаты, і да наступнай суботы літаральна вывучваецца на памяць.
У суботу, псрш чым атрымаць новую брашурку, трэба расказаць змест прачытанай. Выходзім па чарзе да стала, кладзем кніжку, яна абглядваецца, ці не ставілі патэльню, ці ўсе старонкі на месцы.
— Прачытаў?
— Мгу.
— Расказвай.
«Расказвай» маецца на ўвазе менавіта перадавай слова ў слова. I не дай Бог адступіць ад аўтарскага тэксту — новай кнігі табе не відаць, забярэш старую.
— «Зверм собралнсь на день рождення к слону. Мать-слонмха нспекла вкусного печенья...»
Была ў нас адна-адзіная тоўстая, у цвёрдай вокладцы кніжка, «Пастка» Сымона Баранавых, усіхняя наша мара. Але як забраў яе той самы дурань Адам, так і пратрымаў у сябе роўна год. Кожную суботу адна і тая ж камедыя — Адам выходзіць:
— Да нас прыехаў дзядзька Цімох. Маці спякла смачную яечню.
1 ўсё. Два сказы. Як мы яго ненавідзелі за гэтую яечню! I як з таго часу ў нас, аднакласнікаў, доўга яшчэ крылатым выразам абазначэння іупасці было: «Усё гэта на ўзроўні «да нас прыехаў дзядзька Цімох».
Калі ж нарэшце я змог яе атрымаць, і прачытаў, мяне чакала моцнае расчараванне. Справа ў тым, што я палюбіў менавіта гэ-
тага адмоўнага гсроя. кулака-міраеда дзядзьку Цімоха. Ён мне так спадабаўся сваёй вясковасцю, грунтоўнасцю, беларускасцю, і так шкада было, калі яго арыштавалі органы.
9. Слівы
12 гадоў. Рэчка ад маёй хаты метраў пяцьдзясят. Лета. Я лаўлю таптухаю ўюноў. Валодзя, аднагодак і сябар, узахвоціўся насіць па бсразе вядро. У яго сястра Ната (тая самая колішняя «падпольшчыца»), я кахаю яе, памагаю рабіць ёй урокі, мне прыемна ўсё, што з ёю звязана: кнігі, якія яна чытае, адзенне, якое яна носіць, брат Валодзя, якога яна мае...
Ловіцца слабавата, за пяць заходаў адзін-два ўюны, праўда, вялікія, з ікрою.
— Давай я буду ў двор адносіць, — кажа Валодзя. У сэнсе, будзе чамусьці насіць у мой двор.
Я тугадум, я нічога пе разумею ў людской хітрасці, не разумею асалоды падману, хаця здагадваюся, што такая павінна быць.
Чаму ты хочаш насіць у двор, калі вядро ў цябе ў руках? Але насі... Раз панёс. Другі панёс, трэці — няма і няма. Я злавіў уюна, пусціў у вядро... I раптам цюкнула — ён жа ў хату лазіць! Грошы там... Увогуле, лазіць у чужую хату... Яна адкрытая, бо рэчка блізка, і хто б заходзіў у двор, відаць было б.
Іду, мокры, злы, больш таго — спалоханы крыху. Усё правільна — дзвсры насцеж у веранду. Заходжу ў хату — Валодзя саскоквае з поліка, закрываючы рукамі галаву, прашмыгвае паўз мяне ў всранду, на двор, і ўцякае... На поліку — вядзерца сліў, было поўнае, цяпер — напалову пустое. Носячы ўюны, ён забягаў у хату і ласаваўся слівамі.
Сліў у тым годзе было столькі, што ламаліся галіны і дзерліся напапалам ствалы, іх, слівы, давалі бясплатна людзям, дачнікам, і ніхто браць не хацеў. Самы большы слівовы сад быў акурат у Валодзі.
10. «Адзін летні дзень»
РАНІЦА.
Мне — трынаццаць гадоў, і я вяртаюся з лесу з поўнай сеткаю грыбоў. Іду пожняю, паўз могілкі, і доўгім аблупленым дубцом ніжу наперадзе, разбіваю бліскучую расу і мокрае белае павуцінне.
Следам зморана цягнецца рабенькі шчанюк, сам сабе ціхенька скуголіць, але варта мне нагнуцца, каб пагладзіць яго, пішчыць і адбягае. Нават бурчыць. Ён злы на мяне: вядома, я яшчэ ў прыцемках успароў яго, маленькага, з цёплага сена ў хляве, пасля ў лесе нацкаваў яго на вожыка, аб якога ён пакалоў і лапы, і hoc, а цяпср пужаю свістам дубца. Да ўсяго, ён галодны.
КНІГІ ОНЛАЙН
