КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
J 1 —I 1 1 lJ Л L1 С 1 I L L. 1940 1950 1960 1970 1980 1990 1940 1950 1960 1970 1980 1990 сельскае Рыс. 1.3. Дынаміка натуральнага руху гарадскога і сельскага насельніцтва: о—колькасць: /—нарадзіўпіыхся, 2—памёрпіых: 6—каэфіцыент, у разліку на 1000 чалавек, %0: /—нараджальнасці, 2—смяротнасці небывала кароткі тэрмін і суправаджалася карэннымі зменамі ў працэсах нараджальнасці і смяротнасці. Цяпер Беларусь уваходзіць у групу краін з самым нізкім узроўнем нараджальнасці і натуральнага прыросту насельніцтва. Агульны каэфіцыент нараджальнасці ў гарадах, дзе насельніцтва больш маладое, стабілізаваўся на ўзроўні 16—18%о, а ў сельскай мясцовасці ўпаў да 12—13%о (рыс. 1.3). Гэты факт можна аднесці да ліку дэмаграфічных асаблівасцей рэспублікі, паколькі ў сярэднім у свеце нараджальнасць вышэйшая ў сельскай мясцовасці. Сусветную дэмаграфічную сітуацыю ў цэлым да гэтага часу вызначаюць рэпрадуктыўныя паводзіны дамінуючага сельскага насельніцтва. Працэс нараджальнасці насельніцтва Беларусі мае яўна выражаны хвалепадобны характар, што звязана з уплывам вынікаў другой сусветнай вайны на колькасць дзетароднага кантынгенту (40, 60, 80-я гг.). Але не толькі ад колькасці дзетароднага кантынгенту залежыць інтэнсіўнасць нараджальнасці. Галоўнай прычынай яе зніжэння да мінімальнага ўзроўню з’яўляецца пераход абсалютнай большасці сямей да маладзетнасці. Гэта ў сваю чаргу ёсць вынік уздзеяння цэлага рада сацыяльна-эканамічных фактараў. Галоўныя з іх маюць таксама спецыфічны, рэгіянальны характар і знайшлі найбольш выражанае праяўленне ў 60—80-я гг. У іх ліку: высокія тэмпы ўрбанізацыі, якія суправаджаліся масавым перамяшчэннем мнагатысячных людскіх мас з сельскіх пасяленняў у гарады і пераходам іх да новага гарадскога складу жыцця; узрослая працоўная і сацыяльная актыўнасць насельніцтва, якая суправаджалася незвычайна высокай занятасцю жанчын; рост культурна-адукацыйнага ўзроўню з праяўленнем працоўнай, тэрытарыяльнай і прафесійнай рухомасці насельніцтва. У гэтых новых умовах жыццядзейнасці абсалютная большасць маладых сямейных пар перайшла да свядомага планавання і рэгулявання сям’і, з тым кэб спалучыць старую і вечную ўзнаўленчую функцыю сям’і з новымі складанымі функцыямі яе членаў, у першую чаргу жанчыны-маці, якая стала нараўне з мужчынамі носьбітам сацыяльна-эканамічнага прагрэсу. У апошнія гады меры дэмаграфічнай палітыкі, накіраваныя на павелічэнне нараджальнасці, садзейнічалі нязначнаму зруху яе ў бок лепшых паказчыкаў, але вы- нікі чарнобыльскай катастрофы зноў парушылі гэтыя пазітыўныя змены. Рэспубліка Беларусь адносіцца да ліку краін не толькі з нізкім узроўнем нараджальнасці, але і дзетнасці сямей; 80% з іх — маладзетныя, г. зн. маюць адно ці двое дзяцей, або наогул іх не маюць (рыс. 1.4). У выніку маладзетнасці сямей паказчыкі брутаі пета-ўзнаўлення насельніцтва рэзка знізіліся. Калі такі Рыс. 1.4. Састаў сямей, %: а—велічыня. чалавек; б—тып; в—дзетнасць простых сямей; г—дзетнасць пяпоўных сямей рэжым захаваецца на працяглы перыяд, то магчыма нават змяншэнне колькасці насельніцтва, інакш кажучы — дэпапуляцыя. Значныя зрухі выяўляюцца і ў сямейнай структуры насельніцтва. Колькасць сямей расце даволі хутка і апераджае агульныя тэмпы росту насельніцтва. Гэта тлумачыцца драбленнем складаных сямей на простыя, павелічэннем колькасці новых маладых сямейных nap, a таксама паўторных шлюбаў пасля разводаў ці аўдавення. Назіраецца хуткае змяншэнне велічыні сям’і, якая стала фактычна аднолькавай у горадзе і сельскай мясцовасці і зменшылася да 2—3 чалавек. Гэты працэс адбываецца пад уплывам многіх фактараў: фарміравання маладых сямей, у якіх яшчэ няма дзяцей, маладзетнасці, раздзялення складаных сямей на простыя, павелічэння колькасці няпоўных сямей (без аднаго з бацькоў) у выніку разводаў і аўдавення. Пры такой сямей- най структуры, дзе не больш 1—2 дзяцей, не можа быць забяспечана нават простая замена пакалення, для якой неабходна, каб на 100 сямей прыходзілася як мінімум 270 дзяцей. Толькі ў такім выпадку магчыма колькасная замена бацькоў, а таксама тых, хто наогул не ўступіў у шлюб і не мае сям’і ці пазбаўлены магчымасці нарадзіць дзяцей па прычыне бяздзетнасці. Трэба адзначыць і ўрбаністычны зрух у сямейнай структуры. У мінулым, калі рэспубліка была сельскай, рэпрадуктыўныя паводзіны яе насельніцтва вызначалі сельскія сем’і. У сучасны момант дамінуючымі сталі гарадскія сем’і, якія забяспечваюць увесь прырост новых сямейных пар і вызначаюць рэжым узнаўлення насельніцтва ўсёй рэспублікі, ствараюць свой стэрэатып узнаўленчых паводзін і распаўсюджваюць яго на сяло. У новым сацыяльным асяроддзі вельмі актыўна ідзе працэс нуклеарызацыі (спрашчэння) сямей: 3/4 усіх сямей — простыя, г. зн. сямейная пара з дзецьмі або без дзяцей. Дамінуючыя ў мінулым складаныя (многапакаленныя) сем’і сталі вялікай рэдкасцю не толькі ў гарадах, але і ў сельскай мясцовасці. Пры гэтым большасць складаных сельскіх сямей распалася іменна з прычыны выбыцця іх дзяцей у гарады. У выніку старыя галіны сямей засталіся на вёсцы, а маладыя стварылі новыя галіны ў гарадах. Адбылося рэзкае дэмаграфічнае «старэнне» сельскіх пасяленняў і амаладжэнне гарадоў. Па сямейнай структуры і ўзросту насельніцтва беларускія гарады ў сучасны перыяд перажываюць «стадыю маладосці». Але гэта з’ява часовая. Паступова, па меры скарачэння міграцыйнага прытоку з вёскі, зніжэння нараджальнасці ў саміх гарадах пад уплывам усё нарастаючага ўрбаністычнага ўздзеяння і поўнага знікнення стэрэатыпу сельскага складу жыцця, насельніцтва гарадоў таксама пачне старэць. Гэта прывядзе да рэжыму ўзнаўлення насельніцтва, уласцівага ўсім гарадам высокаразвітых краін, калі нараджальнасць і смяротнасць амаль аднолькавыя. Да ліку негатыўных з’яў у сямейнай структуры адносіцца павелічэнне долі няпоўных сямей. У сучасны момант кожная дзесятая сям’я ■— без аднаго з бацькоў, як правіла, без бацькі, што выклікана разводамі ці выпадкамі смерці аднаго з бацькоў. Абсалютная большасць такіх сямей — аднадзетныя, рэдка двухдзетныя, што вядзе да зніжэння паказчыкаў нараджальнасці. Становішча дзяцей у няпоўных сем’ях выклікае асаблівую тры- Табліца IS Знаходжанне у шлюбе мужчын і жанчын Беларусі, чалавек (перапіс 1989 г.) Узрост Асобы 16 гадоў і больш, усяго У тым ліку* замужнія жанатыя удаўцы удовы знаходзяцца ў разводзе Мужчыны 16—19 281 703 5 348 39 65 20—29 781 887 461 460 466 17 022 30—39 779 828 665 925 2 037 43 281 40—49 517 075 452 059 4 483 36 705 50—59 578 989 521 466 16 889 28 214 60 і старэй 545 254 460 312 67 056 10 822 Уся го 3 484 816 2 567 193 91 971 136 172 Жанчыны 16-19 279 659 27 642 159 575 20—29 781 241 566 377 2 879 33 431 30—39 782 771 659 972 12001 66 703 40—49 548 719 433 830 33 563 61 864 50—59 703 467 500 328 109 199 59 825 60 і старэй 1 088 483 394 639 580 781 42 500 Усяго 4 184 419 2 582 806 738 587 265 030 * Астатнія піколі не знаходзіліся ў шлюбе: мужчып — 683,5 тыс. чал., жанчын —591,8 тыс. чал. вогу і патрабуе дадатковых клопатаў з боку дзяржавы і грамадства. Разглядаючы сямейную структуру, неабходна адзвачыць, што прыкладна пятая частка дарослага насельніцтва не знаходзіцца ў шлюбе, нягледзячы на дадатныя зрухі ў структуры па полу. Да гэтага трэба дадаць тых асоб, што засталіся адзінокімі пасля разводу ці аўдавення; іх асабліва многа сярод жанчын (табл. 1.3). Сярод насельніцтва Беларусі, асабліва сельскага, вельмі высокі ўзровень аўдавення. Кожная чацвертая сельская жанчына — удава. Удовых жанчын у 8 разоў больш, чым мужчын. У гэтым выяўляюцца вынікі вайны і цяперашняя павышаная смяротнасць мужчын, якія жывуць у сярэднім на 9—10 гадоў менш, чым жанчыны. Заўважаецца ўстойлівая тэндэнцыя павелічэння інтэрвалу ў працягласці жыцця мужчын і жанчын. Так, у 1896—1897 гг. сярэдняя працягласць жыцця жанчын была на 1 год большая, чым мужчын; у 1926—1927 гг. гэта розніца ўжо складала 4 гады; у 1969—1970 гг.— 8 гадоў; у 1988—1989 гг.— 9 гадоў. Таму праблема аховы здароўя мужчын уваходзіць у лік асаблівых рэгіянальных праблем Беларусі. На працягласць жыцця ўплывае ўзровень смяротнасці, у тым ліку дзіцячай, паколькі пры ўмове выжывання дзяцей да 1 года ёсць магчымасць захаваць жыццё да глыбокай старасці. 3 вялікімі намаганнямі Беларусі ўдалося знізіць дзіцячую смяротнасць да ўзроўню многіх развітых краін Еўропы—12—13%о, што адзначаецца як дадатная рыса дэмаграфічнай сітуацыі. У той жа час паказчыкі такіх краін, як Швецыя, Японія, Фінляндыя, сведчаць аб тым, што рэальна магчымым стаў яшчэ больш нізкі ўзровень дзіцячай смяротнасці (5— 7%о), які раней лічыўся недасягальным. Працэс змяншэння нараджальнасці, а разам з ім і старэння насельніцтва, уплыў розных знешніх фактараў, у першую чаргу экалагічных, абмяжоўваюць магчымасці зніжэння агульных паказчыкаў смяротнасці. Як сведчыць рыс. 1.3, іх узровень нават павялічыўся. Так, з 1960 г. колькасць нарадзіўшыхся фактычна не змянілася, а колькасць памёршых удвоілася, таму натуральны прырост знізіўся амаль да нулявой адзнакі. Першае месца сярод прычын смерці па-ранейшаму займаюць хваробы сістэмы кровазвароту — 2/3 усіх выпадкаў смерці. Усё часцей гэта прычына выяўляецца сярод сельскага насельніцтва, дзе пераважаюць пажылыя і старыя людзі. На другім месцы застаюцца розныя формы злаякасных новаўтварэнняў. Разам з гэтымі прычынамі, асабліва сярод працаздольнага насельніцтва, смяротнасць выклікаюць няшчасныя выпадкі, траўмы і іншыя знешнія прычыны. На стан здароўя насельніцтва Беларусі ўсё большае негатыўнае ўздзеянне аказвае экалагічная абстаноўка, у тым ліку радыяцыйнае забруджванне многіх раёнаў пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС (больш падрабязна гл. раздзел 6). Таму праблемы аховы жыцця і здароўя насельніцтва выклікаюць асаблівую трывогу. Тэрытарыяльны аспскт узнаўлення насельніцтва таксама заслугоўвае ўвагі. Па-першае, адзначаецца анамальны зрух у размеркаванні натуральнага прыросту паміж горадам і сялом (рыс. 1.5). У канцы 50-х гг. сельскае насельніцтва забяспечвала ўдвая большы пры- Рыс. 1.5. Размеркаванне натуральнага прыросту насельніцтва паміж абласцямі ў сярэднім за год, тыс. чалавек: