Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня
Кніга другая
Сяргей Абламейка
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 374с.
Мінск 2021
стагодзьдзе
Сяргей Абламейка
Памяці маёй бабулі Веры Лось-Паўлавай
Сяргей Абламейка
невядолмы Менск
гісторыя зьнікненьня
Кніга другая
Навуковыя рэцэнзэнты:
Дарота Міхалюк.
доктар гісторыі габілітаваны, прафэсар
Захар Шыбека.
доктар гістарычных навук. прафэсар
Раман Юркоўскі, доктар гісторыі габілітаваны, прафэсар
Сяргей Абламейка. Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня. Кн. 2. (Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе). — Радыё Свабодпая Эўропа / Радыё Свабода, 2021. — 374 с.: іл.
Бібліятэкар Свабоды
Аляксандар Лукашук
Рэдактар Аляксандар Лукашук
Карэктар Сяргей Шупа
Ніводпага артыкулу, піводнай мапаграфіі, ніводпай навукова-папулярнай кнігі не напісалі раней беларускія гісторыкі пра разбурэньне Старога гораду — аднаго з самых каштоўных раёнаў гістарычнага Менску. Паўтара дзясятка вуліц і завулкаў, шчыльна забудаваных мураванымі дамамі XVII-XIX стагодзьдзяў, што існавалі на Замкавай гары і яе ваколіцах, зьніклі бязь сьледу. Кніга доктара гісторыі Сяргея Абламейкі — першае навуковае дасьледаваньне пра час і прычыны разбурэньня Старога гораду, яго загадкі, яго герояў і антыгерояў.
© Сяргей Абламейка, 2021
© Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2021 FOL
ISBN 978-0-929849-88-1
Зьмест
Горад веры. А. Лукашук 7
Замест уводзінаў. Працэнты прапаганды 8
Частка I. Стары горад у часе
Другой сусьветнай вайны
Падпалы і пажары першых дзён 20
Маштабы разбурэньняў 30
Зносы часоў акупацыі 37
Адкуль руіны на Замчышчы 47
Як і хто зносіў Стары горад 59
Супярэчнасьці паміж здьшкамі і малюнкамі 68
Размова са сьведкам 71
Пытаньні без адказаў 80
Частка II. Стары горад пасьля вайны
3 ліпеня 1944 году — савецкія бомбы над Менскам 90 У вызваленай сталіцы. Дзіўнае савецкае
«разьмінаваньне» 99
«Аднаўленьне» «нашего родного Ммнска» 106
Трэст разборкі і аднаўленьня
будаўнічых матэрыялаў 111
Хто і як аднаўляў сталіцу савецкай Беларусі 121
Ці бараніў нехта Стары Менск 129
Генплян 1951 году і яго ахвяра — Стары горад.
Цытаты 140
Частка III. Палітычны кантэкст зьнікненьня
Старога гораду
Ці мог Стары горад быць разбураны наўмысна 152
Членства БССР у ААН і рэпарацыі 169
Нацыянальнае задушэньне абуджаных ускраін 182
Ідэалягічныя запазычаньні. Нямецкія ідэі
ў генпляне Менску 197
Частка IV. Роля савецкага таталітарызму ў гісторыі Менску
Культуролягі ў пагонах 214
Бэрыя і Менск TL7
Падабенства лёсаў Кіева і Менску 239
Вялікая загадка менскай фотагісторыі 246
Дэзінфармацыя чужых і сваіх 261
Чаму так цяжка шукаць праўду 274
Частка V. Лёс Замчышча ў 50-я гады XX ст.
Спробы абароны. Міхаіл Кацар 288
Беларусы ўздымаюць галаву 303
Разгром абаронцаў і канец Замчышча 307
Заключэньне 317
Зьмены назваў вуліц 328
Крыніцы ілюстрацыяў 329
Скароты назваў архіўных установаў 330
Крыніцы і бібліяграфія 331
Паказьнік асобаў 345
Падзяка 356
Пра аўтара 357
Summary 358
ГОРАД ВЕРЫ
Ці ня лепей было б He будаваць горад На гэтай рэчцы Ў крыві па калені, Зь берагамі злымі, Касьцямі засеянымі, Галовамі ўсланымі, Душамі адвеянымі. Позна пытацца. Але ў Бога часу няма, I няма рана, і няма позна Таму, хто верыць У гэты горад.
Бо ў яго можна Толькі верыць.
Аляксандар Лукашук, Бібліятэкар Свабоды
Замест уводзінаў. Працэнты прапаганды
Трагічная дата — 24чэрвеня 1941 году, 9:40 раніцы — мусіла б стаць для сучасных менчукоў днём смутку, і адзначаць яго варта было б так, як у Японіі адзначаюць даты атамныхбамбаваньняўХірасімы і Нагасакі. У той дзень пачалася першая і самая моцная нямецкая бамбёжка гораду. Налёты хвалямі працягваліся да дзевяці гадзін вечара. 3 матэрыялаў асабістага архіву кіраўніка Беларусі Панцеляймона Панамарэнкі вынікае, што хваляў-налётаў было ня менш за 18, і ў кожным зь іх бралі ўдзел па 35-40 самалётаў1.
Тое, што рабілася ў наступныя дні, ня мела ўжо вялікага значэньня. У горадзе пачаўся вялікі пажар. Паніка і ўдалы сабатаж закінутых у Беларусь нямецкіх дывэрсантаў зрабілі сваю справу. Перасталі працаваць сувязь, водаправод, каналізацыя, зьнікла электрычнасьць.
Калі пад вечар 28 чэрвеня ў Менск увайшлі нямецкія войскі, цэнтар гораду дагараў. Наздымках таго дня відаць, як над руінамі дома на рагу вуліцы Вольнай і Плошчы Свабоды яшчэ віецца дым.
1 Воронкова Н. «Двадцать второго нюня, ровно в четыре часа...» Мннск іі мннчане в первые дніі Велмкой Отечественной войны. Менск, 2011. С. 111.
Паводле ўспамінаў менчукоў, руіны па ўсім горадзе тлелі і дыміліся яшчэ некалькі тыдняў.
Вось некалькі цытатаў, якія сьведчаць пра важнасьць адказу на пытаньне колькі, калі і кім было разбуранаўгістарычным цэнтры сталіцы Беларусі:
«Мінску першыя дні пасыія вызваленьняляжаўу руінах. Такімі выглядаліяго цэнтар, значная частка Савецкай вуліцы, унівэрсытэцкі гарадок. 3 332 прадпрыемстваў ацалелі 19. Акупанты зьнішчылі 79 школ і тэхнікумаў, 80% жылога фонду»2.
«Освобождённый 3 йюля 1944 г. Мйнск представлял страшную картнну. Был разрушен центр города, железнодорожный узел, унйчтожено 313 преЬпрйятйй, 80% жйлого фонда, 78 школ, технйкумов, йнстйтутов. Казалось, потребуются многйе десятйлетйя для того, чтобы возродйть город, чтобы в новых квартйрах мйнчан вечером зажглйсь огнй. Однако действйтельность превзошла все оптймйстйческйе прогнозы...»3
«За годы войны немецкйе оккупанты прйчйнйлй гор. Мйнску огромные разрушенйя. Былй сожжены й основные предпрйятйя города. Почтй полностью былйунйчтожены: трй кйрпйчныхзавода, кйрпйчно-клйнкерный завод, йзразцовый завод, черетічный завод, стекольный завод “Пролетарйй”, зеркальная фабрйка, станкостройтельный завод йм. Кйрова, вагоноремонтный завод йм. Мяснйкова, весовой завод “Ударнйк”, завод цепей Галля йм. Чкалова, 10 хлебозаводов й пекарен, кондйтерская й бйсквйт-
2 Гісторыя Мінска. Менск, 2006. С. 436.
3 Засдавскмй Е. К 60-летмю освобождення Беларусп: нтогм н факторы градостромтельного развлтмя Мннска II Архнтектура м стронтельство. 2004. № 2.
ная фабрйкй, швейные фабрйкй: “Октябрь”, “КММ” “8-е марта’ й йм. Крупской, мясокомбйнат, обувная ф-ка йм. Кагановйча й др.
Почтй все обіцественные зданйя за время оккупацйй былй полностью разрушены йлй частйчно повреждены. Полностьюразрушены: Госбанк, Промбанк, почтамт, б. здангіе ЦК КП(б)Б, кйно “Красная звезда”, “Пролетарйй” й “Мнтернацйонал”, клубы совторгслужаіцйх, стройтелей, пйіцевйков, металлйстов, Дом учёных, Верховный суд БССР, Управленйе мйлйцйй, Гушосдор, Белгоспроект, два корпуса клйнйческого городка, Академйя наук, Унйверсйтетскйй городок, все школы, Дворец пйонеров, центральный унйвермаг, гостйнйца “Европа”, трй банй н много другйх зданйй.
Разрушено й повреждено 5975 жйлых домов с жйлой плоіцадью 803,5 тыс. кв. м йлй 70% довоенного жйлфонда»4.
«В перйод вторженйя й оккупацйй Белоруссіш немецко-фашйстскймй войскамй г. Мйнску былй нанесены огромные разрушенйя: промышленность, жйлшцное й коммунальное хозяйство на 60-70%. Особенно сйльно был разрушен Центральный район города Мйнска, где сосредотачйвалйсь основные культурные й адмйнйстратйвно-хозяйственные учрежденйя республйканского, областного й городского значенйя, а также капйтальные многоэтажные жйлые дома.
4 Генплан Мннска. 1951 год. Раздел «Разрушенме города м восстановленме его за послевоенный перііод». С. 18. Гл: БД АНТД, ф. 3, воп. 4, спр. 528.
По найболее йнтенсйвно застроенным улйцам: Энгельса, Ленйна, Советской, К. Маркса, Кйрова — былй превраіцены в груду развалйн целые кварталы й сохранйлйсь только отдельные коробкй»5.
«В гор. Мйнске немцамй сожжены следуюіцйе промышленные предпрйятыя: станкостройтельный завод “Ударнйк”, паровозоремонтный завод йменй Мяснйкова, автозавод йменй Чкалова, завод цепей Галя, механйческйе мастерскйе “Красный металлйст”, станкостройтельный завод йменй Кагановйча, электрозавод, стеклозавод, молочный завод, обувная фабрйка йменй Кагановйча, швейные фабрйкй “Октябрь” ы йменй 8 Марта, бйсквйтная фабрйка “Коммунарка”, а также железнодорожное депо й трамвайный парк.
Разрушены зданйя: Академйй наук, Дома Красной армйй, полйтехнйческого йнстйтута, Дома спецйалнстов, Госбанка, почты й телеграфа, кйнотеатра “Красная Звезда” й ряд другйх. Всего разрушено более 65% жйлого фонда города»6.
«Еслй учесть жйлую плогцадь домов, сданных в эксплуатацйю накануне Отечественной войны, то жйлая плоіцадь no городу составляла 1209 тыс. кв. м, прйчем, 37% жйлой плоіцадй падает на каменные й 63% на деревянные строення... По предварйтельным данным йнвентарйзацштного бюро Горйсполкома на 1.1.1946 г., сохранйвшаяся жйлплоіцадь после оккупацйй й восстановленная за перйод 1944-1945 гг. составляла около 656 тыс.
5 Пояснйтельная запмска к Генплану Мннска. 1951 год. Гл: БДАНТД, ф. 3, воп. 4, спр. 529.
6 Освобождённая Беларусь. Документы н матермалы. Сентябрь 1943 — декабрь 1944. Кн. 1. Менск, 2004. С. 115-116.
кв. м. Такйм образом, было разрушено 54,2% всего жйлого фонда города»7.
Першыя дзьве з гэтых цытатаў належаць сучасным аўтарам, перадапошняя ўзятая з сакрэтнага ліста наркома НКВД Л. Бэрыі ад 11 ліпеня 1944 году на імя I. Сталіна, В. Молатава і Г. Малянкова, астатнія тры паходзяць з розных частак Генэральнага пляну Менску, створанага ў інстытуце «Белдзяржпраект» у 1950-1951 гадах пад грыфам «Сакрэтна».
3 цытатаў вынікае, што лічба «80% жылога фонду», калі гаворка ідзе пра разбурэньне Менску падчас вайны, сёньня ўжо агульнапрынятая. Тым часам у ацэнках аўтараў Генпляну 1951 году гэтая лічба вагалася ад 60% да 70%. I, нарэшце, паводле дадзеных інвэнтарызацыйнага бюро менскага гарвыканкаму ад 1 студзеня 1946 году, працэнт разбуранага жылога фон ду ў горадзе ск ла даў 54,2%.
Паколькі дзьве першыя цытаты паходзяць з публічных тэкстаў, а астатнія — ранейшыя па часе — з тэкстаў сакрэтных, прызначаных для абмежаванага кола адказных асобаў, дык зразумела, што лічбы і маштабы разбурэньняў Менску падчас апошняй вайны наўпрост закраналі інтарэсы савецкай ідэалёгіі і прапаганды.
У гэтым даволі вялікім разыходжаньні праяўляецца выразная тэндэнцыя называць у публічных тэкстах максымальныя лічбы разбурэньняў, якія прыпісваюцца немцам. Тэндэнцыя гэтая ішла з часоў вайны і была падтрыманая (і ініцыяваная)
7 Генплан Ммнска. 1951 год. Раздел «Домовой фонд города». С. 14-15. Гл: БДАНТД, ф. 3, воп. 4, спр. 528.
КНІГІ ОНЛАЙН
