Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня
Кніга другая
Сяргей Абламейка
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 374с.
Мінск 2021
— He знаю, эта улнца всегда была Школьной, мы ее так н называлн всегда. Это Школьная.
— А гэта Калініна?
— Нет, продолженме Немнгн. Тут она шла в сторону Нмжнего базара.
— Мушу вам сказаць, што я вельмі зьдзіўлены. Я думаў, што мясцовыя жыхары павінны былі ве-
даць, што гэтыя вуліцы перайменаваныя ў Вольную і Калініна.
— Ну не знаю, Серёжа. Мы всегда называлн её Школьной. Про Вольную я нлчего не помню н не знаю.
— Добра, дык вы кажаце, што гэтыя спаленыя каробкі на Школьнай і на Нямізе ў бок Нізкага рынку прастаялі ўсю вайну ў такім выглядзе, як на здымку?
— Ну конечно. Ты поймй, я всю войну тут ходй л, средм этнх коробок. Онн у меня н сейчас перед глазамм.
— Калі ж яны зьніклі? Хто іх разбурыў?
— Ну как кто? После войны уже...
— А калі дакладна? На большасьці здымкаў 1944 году тут ужо нічога няма, адны руіны, ніякіх каробак.
— Ну знаешь, Серёжа, я ведь сразу после 3 нюля того... в арммю меня забралм, н пять лет меня в Ммнске не было. Когда я прншел, там уже всё члсто было, парк посаднлн н туалет на склоне, в бывшнх дворах Козьмодемьяновской, сделалл.
— He магу паверыць, вы і вуліцу Дзям’яна Беднага Казьмадзям’янаўскай называеце... I прыбіральня там на схіле была?
— Так моя мать её всегда называла. Я когда прлшел, там еіцё трл дома оставалось л туалет на склоне построллл, какле-то магазлны...
— А вось паглядзіце, гэта здымак у бок Замчышча зь вежы езуіцкага касьцёла на Плошчы Свабоды. Ён датаваны 3 ліпеня 1944 году. Бачыце, на Стара-Мясьніцкай і Замкавай, а таксама вакол Нізкага рынку ніводнага дома, ніводнай цэлай каробкі, су-
цэльнае поле. Толькі трасы вуліц захаваліся і рэдкія падмуркі. Калі ўсё ж гэта ўсё было разбурана?
— Нет, это, наверное, не 3 лмпеня... Тут всё было, как на предыдуіцем сннмке. Так 3 нюля не могло быть, это значмтельно позже. He знаю, как м когда тут всё снеслн, но в 1944 году тут было всё мначе. Вот смотрн, у тебя на снммке башня с часамн сожжена н без купола, часы разбнты. А она до самого конца оккупацнн была целая, м купол был, н часы шлм. Мы выходйлй на Ннжнмй базар н смотрелн, сколько временм. Оттуда вндно было...
[•••]
— Ну добра, а вось здымак яшчэ адной вуліцы. Пазнаяце?
— Да, это Козьмодемьяновская.
— Так, Казьмадзям янаўская. Гэта самы пачатак вайны, бачыце, некаторыя дамы зьлева разбураныя, іншыя спаленыя, пралёт вуліцы завалены друзам. У якім стане гэтая вуліца дайшла да 1944 году?
— Так й дошла. Нмкто там особенно ннчего не чнстнл. Там где-то людй жйлм во дворах. Но там страшно было, говормлм, что там банда была, кого-то ограбмлн, убйлн н там же сожглм...76
Гутарка 5 лютага 2007 году:
— Ведаеце, Станіслаў Іванавіч, не магу супакоіцца пасьля нашай учорашняй размовы. [...] Давайце яшчэ раз удакладнім. Вось здымак з самалёта. Значыць, усе гэтыя каробкі на Нямізе, Школьнай
76 Аўдыёзапіс ад 4 лютага 2007 году. Архіў аўтара.
і Нізкім рынку захаваліся на момант прыходу... «нашых»?
— Да, абсолютно все. Всё так м стояло.
— А вось у гэты бок. Вось Рыбны рынак, яго яшчэ Біржавым завулкам называлі. Вось квартал паміж Біржавым і Школьнай, гэтыя каробкі таксама захаваліся?
— Ну да. Вмдншь, онм н у тебя на сннмке тут частпчно разрушенные. Так всё н было.
— А немцы тут нічога ня зносілі? Некаторыя кажуць, што яны разбуралі тое, што пагражала абваліцца.
— Нет, Серёжа, тут всё было, как на сннмках. Тут немцы ннчего не сносмлн. В самом начале войны одну стену обрушмлм co стороны Школьного двора н всё. Так всё н стояло. Коробкн былн.
— He магу паверыць. Фантастыка. А вось, Станіслаў Іванавіч, паглядзіце яшчэ на здымак. Гэта Рыбны рынак пасьля вайны. Бачыце, кварталу паміж рынкам і Школьнай ужо няма, толькі падмуркі дамоў. Можа вы забыліся, можа так было ўжо ў акупацыю?
— Нет, говорю тебе, тут былн коробкн. А с этой стороны, одноэтажный длянный дом, бывшме магазнны — тут былн баптнсты во время войны, мх центр.
— Ладна. А вось паглядзіце, тут на здымку відаць, што з Рыбнага базару на Школьную вёў яшчэ вузкі крывы завулак. Бачыце, частка сьцяны дома паўтарае яго крывую трасу. Памятаеце яго?
— Помню, конечно.
— Як ён называўся?
— Ннкак не назывался. Проход м всё.
— Але сам завулак быў?
— Был.
— Добра, Станіслаў Іванавіч, давайце перанясемся ў іншую частку гораду. Вось здымак вуліцы. Пазнаяце?
— Конечно, это Энгельса. Тоже сгорела в начале войны.
— Дакладна, Энгельса. Здымак 1944 году. Пытаньне — у якім выглядзе яна дайшла да вызваленьня? Гэтыя першыя дамы зьлева і справа былі?
— Конечно. Такой она м была.
— Давайце яшчэ раз уважліва паглядзім і падумаем, Станіслаў Іванавіч. Справа ў тым, што я бачыў кінахроніку часоў акупацыі, там дэманстрацыя ішла па вуліцы Савецкай міма Энгельса, дык гэтых дамоў справа і зьлева не было. I яшчэ адзін здымак вядомы, калі на рагу Энгельса і Савецкай стаіць савецкі вайсковы рэгуліроўшчык, і дамоў з двух бакоў вуліцы пры яе стыку з Савецкай ужо няма. Той здымак датуюць ліпенем 1944 году. Як жа было насамрэч?
— Я не знаю, что там за кннохроннка, но эту улнцу я знаю н помню очень хорошо. Вот смотрм, тут направо шла Коммунмстаческая. На ней, рядом с Энгельса, был Клуб стромтелей, там моя мать работала. Я к ней часто ходмл. В клубе кмнозал был, мы туда в клно ходмлм, выход нз кмно был во дворы на Энгельса. Так что я эту улнцу очень хорошо помню. 14 в войну помню. Так она н стояла, как на снммке.
— Мне цяжка паверыць у тое, што вы кажаце. Тыя здымкі, дзе дамоў на Энгельса ўжо няма, такія вядомыя. Можа іх усё ж перад самым прыходам саветаў зьнесьлі немцы? Вось глядзіце, на доме справа
крыжы намаляваныя. Можа гэта немцы пазначалі дамы, падрыхтаваныя да зносу?
— He знаю, что это за кресты. Но ты же сам говормшь, что твой сннмок 1944 года. Я такой её н помню. Сожжены дома, но коробкм-то стоялм. He слышал я, чтобы немцы что-то сноснлн. Завалы онм разбнралм, евреев гонялм на работы, пленных, но это в начале войны.
[•••]
— А вось яшчэ адзін цікавы здымак. Нямецкі лётчык над Опэрным тэатрам робіць здымак у бок Нізкага рынку. I вось мяне тут цікавіць адна дэталь. Бачыце, вось тут, на Нізкім рынку з боку Сьвіслачы паўкругам стаяць белыя арачныя гандлёвыя рады? Вы памятаеце гэтыя гандлёвыя рады? Ці захаваліся яны да канца акупацыі?
— Конечно, помню. Онй былм деревянные. По-моему, мх огонь тоже не затронул, так н простоялй всю войну...
— Чакайце, як драўляныя? Тут на здымку добра відаць, што гэта клясычная такая будыніна гандлёвых радоў — аркі, шырокія слупы паміж імі... Выглядае, што гэта тынкаваная цэгла.
— Нет, Серёжа, ну что ты. Я же тебе говорю: да, былй там ряды, но онй былн йз дерева. Там, вглубь, под горой, былм н другне, йз красного кмрпнча, но онн былн выше м солнднее, тоже с аркамм.
— Справа ў тым, што з таго самага боку Нізкага рынку, бліжэй да моста, быў драўляны склад, можа вы яго маеце на ўвазе?
— Нет, нет. Этн белые ряды, что ты показываешь, былм деревянные.
[•••]
— Я ўсё не магу супакоіцца наконт Замкавай і Нізкага рынку. Значыць, вы сьцьвярджаеце, што нічога там спалена і разбурана не было. Усе вуліцы Замчышча — і Замкавая, і Завальная, і Нова-Мясьніцкая, і Падзамкавая — захоўвалі прынамсі каробкі дамоў да самага прыходу саветаў?
— Да, все этн улнцы сохранмлнсь... Ты знаешь, я вчера вечером думал про это, вспомннал... Может, там какне-то дома м былм сожжены... Поннмаешь, там детн, шпана городская пропадаля, хулмганьё всякое, моглм что-то м поджечь. I потом нашн бомбнлн этм места несколько раз, это я хорошо помню... Представляешь, пустые брошенные дома... Очень страшно было77.
Пытаньні без адказаў
Вось такія аповеды старажылаў давялося крытычна ацэньваць і вычляняць зь іх рацыянальнае зерне. Некаторыя цьверджаньні ў расказе Станіслава Сакалоўскага, у прыватнасьці фраза «Не слышал я, чтобы немцы что-то сносмлн», як мы ведаем, не адпавядаюць сапраўднасьці. Ды што там некаторыя, многія яго цьверджаньні не адпавядаюць сапраўднасьці.
I ўсё ж гэта дакумэнт, які ня толькі сьведчыць пра недакладнасьць людзкой памяці, якая зь цягам часу можа зьмяшаць усё ў галаве чалавека і блытаць даты і падзеі, але і дае нам некаторую важную інфармацыю, напрыклад, пра тое, што «нашн бом-
77 Аўдыёзапіс ад 5 лютага 2007 году. Архіў аўтара.
бялм этм места несколько раз...» А гаворка ж ідзе пра Замчышча...
Я дапускаю, што для маіх суразмоўцаў вялікага значэньня ня мела колькасьць дамоў, што засталіся на 1944 год на той або іншай вуліцы Замчышча. Па некалькі дамоў або каробак заставалася ж на кожнай зь іх. Але, зь іншага боку, казалі яны мне пра захаваныя Нізкі рынак і Замчышча, гледзячы на канкрэтныя фатаздымкі...
Пры гэтым ускоснае пацьверджаньне словам Станіслава Сакалоўскага дае і ня раз ужо згаданы тут беларускі пісьменьнік Рыгор Мурашка, які ў сваіх нататках у пачатку 1944 году апісвае характар і маштабы разбурэньняў Менску. Пра раён, які нас цікавіць, ён напісаў наступным чынам:
«По нечётной стороне Советской улйцы гранйца унйчтоженйя определяется выгоревшймйулйцамй: Ленйнской, Школьной, Демьяна Бедного, Немйгой, начйная от б. Рыбного базара, Мяснйцкой й Подзамковой (от Мяснйцкой й до Нйжнего базара), Нйжнйм базаром, половйной Торговой улйцы do 1 отд. мйлйцйй, Красноармейской, Пролетарской, Садовой й дальше вплоть до Комаровкй...»™
Тут Мурашка троху блытае вуліцы, напрыклад, Завальную і Падзамкавую, але галоўнае ня гэта. Галоўнае, што ён у 1944 (!) годзе вуліцы амаль усяго раёну Старога гораду называе «выгоревшммн», а не разбуранымі, зьнесенымі ці падарванымі немцамі (а пра падрывы ж ён пазьней таксама піша). I самае галоўнае, Мурашка сярод спаленых вуліц Старога гораду не называе Замкавай (!) — самай вялікай
78 НАРБ, ф. 4п, воп. ЗЗа, спр. 612, арк. 1.
вуліцы Старога гораду. Гэта значыць, што ў пачатку 1944 году ён апісвае Стары горад такім, якім мы бачым яго на здымках Руфа восеньню 1941 году (там Замкавая цэлая) і якім яго запомніў і апісаўу размове са мной Станіслаў Сакалоўскі! I гэта зноў жа моцна супярэчыць ужо ня раз згаданым аэрафотаздымкам 1942-1944 гадоў.
I , нарэшце, трэцяе. Гэта мае ўласныя развагі-сумненьні наконт нямецкіх зносаў у Старым горадзе і на Замчышчы. Як мы бачылі, і Рыгор Мурашка сьведчыў, што немцы здабывалі ў менскіх руінах мэталалом (для чаго ўчынялі падрывы), і гісторыкі пісалі пра тое самае, і рэальныя кадры нямецкіх падрываў публікуюцца ў гэтай кнізе.
КНІГІ ОНЛАЙН
