Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня
Кніга другая
Сяргей Абламейка
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 374с.
Мінск 2021
В 1965 году в “Правде” был опублйкован без всякйх комментарйев указ о прйсвоенйй 14. Д. Кудре посмертно званйя Героя Советского Союза. Более двадцатй лет для колебанйй no поводу такого решенйя, вйдймо, понадобйлось, чтобы убеднтся, что Кудря действйтельно погйб, а не переметнулся к немцам й неработает сейчас где-нйбудь наЗападе.
Подробностй эпопей Креіцатйка могло бы осветйть только КГБ, но оно хранйт тайну. W остается масса неясного, непроверенного... Несомненно одно: мйны закладывалйсь основательно, обдуманно, задолго до взятйя немцамй Kueea u no крайней мере в основной своей частй ймелй сйстему взрыванйя, позволяюіцую йх взрывать выборочно u в намеченное время.
Жйвы свйдетелй, вйдевшйе доставку взрывчаткй на грузовйках НКВДза месяц-полтора do взрывов. Пм тогда u в голову не прйходйло, что это закладываются мйны, потому что немцы былй далеко от Kueea, а газеты йрадйо захлебывалйсь, заявляя, что Кйев нй за что не будет отдан врагу. Но, вйдймо, органы безопасностй лучше отдавалй себе отчет в сйтуацйй»'63.
Так Камітэт Дзяржаўнай бясьпекі СССР у завуаляванай форме прызнаў-такі сваю адказнасьць за выбухі і, урэшце, пасьмяротна ўзнагародзіў кіраўніка непасрэдных выканаўцаў падрыву гістарычнай часткі Кіева званьнем Героя Савецкага Саюзу. Заставалася толькі пытаньне аб сапраўдных і схаваных мэтах гэтай акцыі. Вось як прычыны зьнішчэньня Старога гораду ў Кіеве бачыў у 1965 годзе Анатоль Кузьняцоў:
«Такзачем же ece-такй был взорван Креіцатйк? Я выскажу мненйе ceoe н мненйе болыййнства кйевлян, а вы судйте самй.
Взорван был центр, прйнадлежавшйй арйстократйй, бюрократйй й самйм чекйстам. Нм конечно не хотелось покйдать свой квартйры, свой мягкйе кресла. W онй решйлй устройть сюрпрйз. Взорвав Креіцатйк вместе с немцамй, онйтак злорадно потйралйрукй, что даже не догадалйсь прйдать этому патрйотнческую окраску, а немедленно свалйлй вйну на врагов. В этом — смысл слов йз йх вымученной справкй-прйзнанйя: “заносчйвым фашйстскйм завоевателям этй взрывы давалй понять, что хозяйном оккупйрованной землй являются не онй”.
163 Тамсама. С. 64-65.
Взрывая мйрный Кретцатйк, оші, однако, действйтельно наносйлй немцам й оіцутймый военный урон, a то, что прй этом погйбнет втрое больше мйрных жйтелей, это совепгскую власть нйкогда не волновало. Тем более, что no советскйм понятйям людй, оставшйеся на оккупйрованной meppumopuu, — не патрйоты, значйт, й не людй.
Чекйсты выжйдалй целых пять дней, держарукй на взрывателях, чтобы побольше немцез разместйлось на Креіцатйке, чтобы определйть порядок взрывов. Первой была взорвана комендатура. W еш,е этй пять дней давалп возможность все свалйть на немцев.
Но был еіце одйн, самый зловеіцйй аспект Креіцатйка: обозлйть немцев для того, чтобы, озверев, онй снялй чйстые перчаткй в обраіценйй с народом. Госбезопасность СССР провоцйровала немцев на беспоіцадность. Благо, в беспоіцадностй онй былй хорошймй ученйкамй. W немцы на это клюнулй»ІМ.
Гэтак Анатоль Кузьняцоў падвёў чытача да пачатку рэпрэсіяў супраць кіеўскіх габрэяў, большасьць зь якіх, як вядома, загінула ў Бабіным Яры.
У сваім дакумэнтальным рамане Кузьняцоўапісаў і другую неверагодную падзею ў шматпакутнай гісторыі сталіцы Ўкраіны часоў вайны. Падзея гэтая: разбурэньне выбухамі самога сэрца духоўнага жыцьця ўкраінскага народу — Кіева-Пячэрскай лаўры. Гэта адбылося праз паўтара месяца пасьля разбурэньня Храшчаціку, 3 лістапада 1941 году. Гэты акт меў значна больш культурнага, сымбалічнага і ўнутрыпалітычнага сэнсу і значэньня, чым
164 Тамсама. С. 66.
ваеннага або ваенна-палітычнага. I якраз падрыў велізарнага комплексу Лаўры набліжае нас да, магчыма, нейкіхіншыхпрычын страты Кіевам яго гістарычнай архітэктурнай спадчыны.
Кіева-Пячэрская лаўра — помнік сусьветнага значэньня. Яна будавалася з XI стагодзьдзя на самых высокіх пагорках Кіева. Да XX стагодзьдзя гэта ўжо сапраўдны горад у горадзе, які складаўся зь дзясяткаў храмаў, многіх несакральных старажытных пабудоваў і па ўсім сваім пэрымэтры быў аточаны высокім мурам. 3 лістапада 1941 году ў Лаўры адбыліся чатыры моцныя выбухі, у тым ліку два — ва Ўсьпенскім саборы, які быў разбураны цалкам. Пасьля пачаўся моцны пажар ва ўсёй Лаўры, як пісаў Кузьняцоў:
«Террйторйя Лавры оказалась усеяна кускамй мозайк, фресок, алтарной резьбы, горяіцймй лйстамй древнйх рукопйсей, разнесеннымй в кускй фолйантамй смеднымй застежкамй.
М загорелось все — Трапезная церковь, Архйерейскіш дом в стйле барокко, древняя тйпографйя, все музей, бйблйотекй, архйвы, колокольня»165.
Далей Анатоль Кузьняцоў расказвае пра перакладаньне савецкім кіраўніцтвам адказнасьці за разбурэньне Лаўры на немцаў:
«Во время обороны Кйева музейный городок закрылся, й Лавра стояла безлюдная; кое-что йз музеев удалось эвакуйровать на восток. А через полтора месяца после прйхода немцев Лавра тайнственным образом взорвалась й сгорела дотла, прйчем немцы отчаянно пыталйсь ее потушйть.
165 Тамсама. С. 149.
Вскоре поспе этого Молотов апеллйровал ко всему мнру, обвйняя немцев вунйчтоженйй ысторйческйх й культурных святынь.
Советскймй экспертамй соспгавлено “Сообіценйе Чрезвычайной Государственной Komuccuu no расследованйю й устаноеленйю злодеянйй немецко-фашйстскйх захватчйков”, где, в частностй, сказано: “По прйказу немецкого командованыя военные частй ограбйлй, взорвалн й разрушйлй древнейшйй памятнйк культуры — Кйево-Печерскую лавру”. В путеводйтелях й йсследованйях пйшется то же самое. Самое пространное об'ьясненйе дано в кнйге дйректора Мнстйтута ucmopuu УССР проф. К. Дубйны:
“Как выяснйлось, фашйстскые вандалы заблаговременно замйнйровалй Успенскйй собор й другйе корпуса, ожйдая удобного момента для взрыва. 3 ноября 1941 годаЛавру посетйл предатель словацкого народа Тйссо. Это послужйло подходяіцйм моментом для провокацйй. Как только Тйссо покйнул террйторйю Лавры — раздалйсь взрывы. Как уже говорйлось, оккупанты пыталйсь прйпйсать этй злодеянйя советскйм патрйотам, которые якобы покушалйсь на Тйссо. Но даже такой матерый бандйт, как подсудймый Шпеер, вынужден был прйзнать, что это — дело рук немецко-фашйстскйх захватчыков”.
Такова офйцйальная версйя, подтвержденная правдйвымй показанйямй матерого бандйта. Нз взрыва Лавры немцы не делалй нйкакйх пропагандйстскйх выводов, достаточно перелйстать газеты тех дней. Немцы взрывалй й жглй много, но
прй отступленйй в 1943 году. В 1941 году взрывалн, отступая, только русскйе.
Это обгцйе размышленйя. Подлйнные данные w документы, еслй онй вообіце суіцествуют, вряд лй когда-нйбудь будут обнародованы. Ho bo cux пор жйвы свйдетелй — жйтелй несколькйх домов на meppumopuu монастыря»166.
Кніга К. Дубіны «В годы тяжелых мспытанмй», якую тут цытуе Анатоль Кузьняцоў, выйшла ў Кіеве ў 1962 годзе. 3 таго часу да гэтай афіцыйнай савецкай вэрсіі дадаліся і новыя факты. У прыватнасьці, сьцьвярджаецца, што падрыў Усьпенскага сабору немцы здымалі на камэру — у сярэдзіне 90-х гадоў XX стагодзьдзя ў нямецкім горадзе Обэргаўзэн нібыта была знойдзеная старая кінахроніка з кадрамі падрыву. Знайшоўся нібыта і непасрэдны кіраўнік падрыву — обэргрупэнфюрэр СС ФрыдрыхЕкельн.
Тым ня менш у 60-я гады Анатоль Кузьняцоў у сваёй кнізе выказаў цьвёрдае перакананьне, што Кіева-Пячэрская лаўра 3 лістапада 1941 году была зьнішчаная савецкімі выбухамі. Абапіраўся ён пры гэтым на паказаньні сьведак і сваю памяць.
Вэрсію нямецкага падрыву сёньня адстойвае Расея. Тым часам ва Ўкраіне вэрсія Кузьняцова ў нашы дні зьяўляецца агульнапрызнанаю. Адносна факту падрыву Храшчаціка савецкімі агентамі існуе кансэнсус і сярод гісторыкаў, і сярод архітэктараў, і сярод музэйнай грамадзкасьці, а экскурсаводы пры азнаямленьні з адноўленым у 2000 годзе Ўсьпенскім саборам расказваюць турыстам пра падрыў Лаўры савецкімі агентамі.
166 Тамсама. С. 146-149.
У апошнія гады ўкраінскія гісторыкі здолелі нават высьветліць тып выбуховых ггрыладаў, выкарыстаных савецкімі дывэрсантамі (радыёкіраваныя фугасы БЕМН), і ўдакладнілі імёны выканаўцаў. У прыватнасьці сьцьвярджаецца, што агульнае камандаваньне апэрацыяй ажыцьцяўляўславуты савецкі дывэрсант Ільля Старынаў, а радыёсыгнал на падрыў быў пасланы ў Кіеў з адлегласьці некалькіх сотняў кілямэтраў на ўсход ад сталіцы Ўкраіны167.
У выніку выбухаў былі цалкам зьнішчаныя вуліцы Храшчацік, Мікалаеўская (цяпер Архітэктара Гарадзецкага), Мерынгаўская (цяпер Занькавецкай), Ольгінская, Музычны завулак, плошча Спартака (Івана Франка), Думская плошча (цяпер Майдан Незалежнасьці), часткі вуліц Інстытуцкай, Лютэранскай, Прарэзнай, Пушкінскай, Фундуклееўскай (цяпер Багдана Хмяльніцкага), Вялікай Васільеўскай, a таксама значная частка бульвару Шаўчэнкі.
Ці магло нешта падобнае да кіеўскіх падзеяў адбывацца і ў Менску? I ці маглі быць іншыя (апрача помсты ворагу) прычыны ў разбурэньні гістарычных цэнтраў абедзьвюх сталіц? Магчыма, так. I пад-
167 Гл.: Форостівскнй Л. Кнів під ворожнмм окупаціямн. Буэнас-Айрэс. 1952; Кнів. 1941 1943. Фотоальбом / Автор-упор. Д. Малаков. Кіеў, 2000; Малаков Д. Княніі. Війна. Німці. Кіеў, 2008; Себта Т., Качан Р. Кнево-Печерська лавра у часн другоі світовоі війнн. Дослідження. Документя. Кіеў, 2016; Москаленко А. Как н кто взорвал Креіцатнк 24 сентября 1941 года. Подлпнная нсторня II https://profidom.com.ua/mnenija/ blogi/28584-kak-i-kto-vzorval-kreshchatik-24-sentyabrya-1941goda-podlinnaya-istoriya; Адская осень 1941-го: спецслужбы СССР взорвалм центр Кнева вместе с жнтелямп — шокпруюіцне фото П https://www.5.ua/ru/kyev/adskaia-osen-1941-hospetssluzhbi-sssr-vzorvaly-tsentr-kyeva-vmeste-s-zhyteliamyshokyruiushchye-foto-224728.html
палы першых дзён вайны, і жорсткія бамбаваньні Менску падчас акупацыі, і зносы вясны 1944 году ў Старым горадзе (на Замчышчы і Нізкім рынку), праведзеныя супрацоўнікамі будаўнічага аддзелу гарадзкой управы, і загадкавыя сапёрныя выбухі ліпеня 1944 году цалкам маглі быць інсьпіраваныя савецкім НКВД з пэўнымі мэтамі.
Вядома, што гарадзкая адміністрацыя Менску ў часы акупацыі была ня толькі пад кантролем акупацыйных уладаў, але, праз падпольшчыкаў, часткова кантралявалася і савецкім НКВД. Дакумэнты пра гэта пакуль не апублікаваныя. Таму і даказаць гэта немагчыма. Можна толькі прыводзіць цытаты зь дзёньніка Ільлі Эрэнбурга, уважліва аналізаваць ваенныя і пасьляваенныя здымкі і выказваць прыпушчэньні. Нічога больш гісторыку не застаецца.
КНІГІ ОНЛАЙН
