Пачынальнікі
З гіст.-літар. матэрыялаў XIX ст.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 549с.
Мінск 2003
^Сурын Феліцыян — краязнаўца, белетрыст, мемуарыст. Жыў на Магілёўшчыне, удзельнік паўстання 1863 г. у Горках.
45 Свідэрскі Андрэй — афіцэр, паэт, аўтар польскіх паэм «Юзафада» (Варшава, 1818) і «Блудны сын» (Варшава, 1827).
46 Псеўданім Людвіка Штырмера, зеязанага з пецярбургскім беларускім гуртком.
47 Тышкееіч Яўстафій Піевіч (1814—1873) — археолаг, гісторык, этнограф і краязнаўца, адзін з заснавальнікаў беларускай археалогіі.
48 Укрыніцы памылкова: Darowski.
4‘ ' Выжыцкі Геральд Юзаф — памешчык Рэжыцкага пав. Віцебскай губ., аграном, батанік, перакладчык. Супрацоўнічаў у «Rubonie», выдаў кнігі: «Навука догляду свойскай жывёлы» (Варшава, 1838) і «Эканамічна-тэхнічны траўнік» (Вільня, 1845).
50 У крыніцы: Zyznani. Стафан Зізаній (Тустаноўскі) — беларускі пісьменнікпалеміст і царкоўны прапаведнік XVI — пачатку XVII cm.
СПРОБА НАДРУКАВАЦЬ БАЛАДУ «НЯЧЫСЦІК» У РАСІІ
У 1853 г. А. Рыпінскі надрукаваў у Лондане (у сваім паэтычным зборніку) і Познані (асобна) беларускую рамантычную баладу «Нячысцік» і, як сведчаць дакументы, што публікуюцца ніжэй, адразу ж зрабіў спробу перавыдаць яеў Расіі.
Са справы Пецярбургскага цэнзурнага камітэта (ЦДГА СССР у Ленінградзе, ф. 777, eon. 2, 1853 г., спр. 18).
№ 1
В Санкт-Петербургскнй его нмператорского велнчества цензурный комнтет.
Сочннятель прнлагаемой здесь белорусской баллады1, предполагая перепечатать оную в какой бы то нй было тнпографнн Росснйской нмперіш, покорнейше упраіпнвает Санкт-Петербургского цензурного комйтета2 рассмотреть оную й позволйть перепечатать.
І4х всепокорнейшйй слуга Александр Рйпйньскйй
Лондон
Ноября 3-годня 1853 г.
Надпіс-рэзалюцыя: 9 ноября 1853 [г.| Передать на рассмотренме проф. Срезневского.
Л. 22. Аўтограф на бланку з друкаеаным надпісам: Drukarnia Polska. English, Polish, & foreign Printing Office, 5, Grove Place, Tottenham near London3.
1 Дадатку ў cnpaee няма.
2 Так y дакуменце.
3 Польская друкарня (польск.). Прадпрыемства англійскіх, польскіх і замежных еыданняў, 5, плошча Гроў, Тотэнхэм паблізу Лондана (англ.). Адрас друкарні ў арыгінале паўтораны деойчы.
№2
С.-П[етер]б[ургскйй] ц[енсурный] к[омйтет]. 12 ноября 1853 г. № 1037.
Г. экстраордйнарн[ому] профес[сору] С.-П[етер]б[ургско]го унйв[ерснте]та ст[атскому] сов[етнйку] Срезневскому.
Препровождая прй сем печатную брошюру под заглавйем «Niaczyscik, ballada Bialoruska. Napisal Alexander Rypinski (Wyjqtek z jego Poezij)», покорнейше прошу вас, м[йлостйвый] г[осударь], с возвраіценйем оной представйть мне ваше мненйе относйтельно напечатанйя этой брошюры у нас в Россйй.
Председатель Комнт[ета] попечйтель] С.-П[етер]б[ургского] уч[ебного] окр[уга] М. Муснн-Пушкйн Секретарь Комйт[ета] А. Ярославцов
Л. 23. Водпуск
№ 3
Его превосходйтельству господйну попечнтелю С.-Петербургского учебного округа Мііхаплу Нйколаевйчу Мусйну-Пушкйну
Доклад
Профессора Н. Срезневского
Прнлагая прй сем обратно кннжку «Niaczyscik», сочйненйе А. Рыпйнского, честь ймею в ответ на предложенйе от 12 ноября 1853 г. донеста вашему превосходйтельству, что, по моему крайнему разуменйю, кнйжка эта не может быть одобрена к печата русскою цензурой,
—■ во-первых, потому что автор оной Александр Рыпйнскйй йзвестен как Пйсатель, преданный возмутнтельным йдеям, й высказал йх, между прочйм, й по отношенйю к Белоруссйй в кннжке «Bialorus»,
— во-вторых, потому что его баллада «Niaczyscik» предлагается к печатй латйнскнмй буквамн, тогда как она наппсана по-русскй на местном наречйй православных жйтелей Белорусского края й хотя бы й без вредной преднамеренной целй, то все-такм не без возможностй распространенйя в народе грамотностн латннской.
Профессор 14. Срезневскнй 7 декабря 1853 [г.]1
Л. 24. Аўтограф
1 Пасля тэксту праект рашэння алоўкам: Опред[елвлк:| Означенную кннжку запретять н нзвестнть о том прочне ценсурные комнтеты.
№ 4
С.-П[етер]б[ургскйй] ц[енсурный] к[омйтет]. 18 декабря 1853 г. № 1212.
В Московскйй ценсурный комйтет.
С.-П[етер]б[ургскй]й ц[енсурный] к[омйтет], прйчйслйв к сочнненйям запрешенным: «Niaczyscik, ballada Bialoruska. Napisal Alexander Rypinski (Wyj^tek z jego Poezij)», ймеет честь сообшнть o том Московскому ценсур[ному] комйтету.
Ценсор Н. Елагйн
СекретарьА. Ярославцов1
Л. 25. Водпуск
1 Аналагічныя адносіны пасланы ў гэты ж дзень Кіеўскаму, Каўказскаму, Адэскаму, Віленскаму і Рыжскаму цэнзурным камітэтам, а таксама так званым «асобным» цэнзарам у Дэрпце і Казані.
ВЯРТАННЕ 3 ЭМІГРАЦЫІ НА РАДЗІМУ
Са справы канцылярыі віцебскага губернатара «[...] О учрежденйй строгого секретного надзора за [...] Рыпйнскйм» (ЦДГА БССРу Мінску, ф. 1430, eon. 1, спр. 30114).
№ 1
Секретно
МйНйстерство внутреннйх дел. Департамент полйцйй йсполнйтельной. Отделенйе 2. Стол 2. 19 апреля 1858 г. № 98. По высочайшему повеленйю. О польском выходце Рыпйнском.
Господйну начальнйку Вйтебской губернйй.
Польскйй выходец, уроженец Вйтебской губернйй Александр Рыпйнскйй просйт о дозволснйй ему возвратпться на родйну.
Государь ймператор, по всеподданнейшему докладу о сем главного начальнйка 3 отделенйя собственной его ймператорского велйчества канцелярйй, высочайше повелеть сойзволйл разрешйть Рыпйнскому возврашенйе в отечество на основанйй всемйлоставейшего повеленйя 15(27) мая 1856 г.1 с тем, однако, чтобы он по возврашенйй на роднну подвергнут был строгому секретному надзору.
О таковой высочайшей воле, сообшенной мне генерал-адьютантом князем Долгоруковым2, ймею честь уведомйть ваше пре-
восходйтельство для завйсяшего распоряженйя к учрежденйю означенного надзора.
Мйнйстр внутреннйх дел С. Ланской
Дйректор С. Жданов
Лл. 1—1 адв. Арыгінал
1 У 1855—1857 гг. у сувязі з уступленнем на трон Аляксандра II царскім урадам быў абвешчаны pad амністый, у тым ліку дзекабрыстам, петрашэўцам, удзельнікам польскага вызваленчага руху.
2 Далгарукаў Васіль Андрэевіч (1804—1868) — у 1856—1866 гг. шэф жандараў і начальнік III аддзялення.
№ 2
Секретно
Его превосходйтельству господйну вйтебскому гражданскому губернатору, действнтельному статскому советнйку й кавалеру
Вмтебского земского йсправнйка
Рапорт
Предместнйком вашего превосходйтельства от 6 мая 1858 года № 38411 предпйсано мне по прйбытйй на родйну польского выходца уроженца Вйтебской губернйй Александра Рыпйнского учредйть за нйм строгйй надзор й о временй прйбытня, так й о том, что по таковому окажется, доносйть.
Польскйй выходец Александр Рыпйнскйй явйлся сего 19 августа в Вйтебскйй уезд, в нменне Куковячнно родного брата Рыпйнского, й там будет нметь постоянное жйтельство, а за нйм я нмею строгйй надзор й, что окажется, своевременно донесу вашему превосходнтельству.
14. д. йсправнйка Арцйшевскйй № 791
23 августа 1859 [г.]
Лл. 4—4адв. Арыгінал
1 Гл. гэту ж справу, л. 2.
Паўлюк Багрым (1812каля1891)*
Ігна т Яцко ўскі.
Аповесць з майго часу
Следства адносна крошынскай школы і прачытаных
П. Багрымам вершаў
ІГНАТ ЯЦКОЎСКГ. АПОВЕСЦЬ 3 МАЙГО ЧАСУ
Ксёндз Магнушэўскі2 праз які дзесятак з нечым гадоў трапіў у бяду і памёр хоць ва ўласным доме, але пад арыштам. Правіннасцю яго мусіла быць: паводле адных, залішняя прывязанасць да імя князёў Радзівілаў, якая не дазваляла яму нібыта абыякава глядзець на жаніцьбу беднага шляхціца пана Юрагі з князёўнай Радзівіл, што была некалі яго выхаванкай, жаніцьбу, якой, памятаючы вайсковае таварыства і дружбу, што завязалася пры аблозе Модліна3, садзейнічаў яе брат князь Канстанцін і давёў да выніку; паводле другіх, заступніцтва за крошынскіх сялян, г. зн. падбухторванне іх супраць Юрагі, калі той, атрымаўшы Крошын як пасаг за жонкаю, хацеў гэтых сялян вярнуць у паншчыну, ці, як казалі, дапасаваць паншчынуда колькасці зямлі.
Паколькі мы ведалі ўсіх асоб, што дзейнічалі ў гэтай драме, з найлепшага боку і ў наўмыснай жорсткасці ніводную з іх не абвінавачваем, а жорсткасць усё-такі адбылася, то, не адважваючыся самі выносіць прысуд, падаём справу, як была па сутнасці.
Маёнтак Крошын, як гэта было амаль ва ўсіх радзівілаўскіх маёнтках, меў уведзены звычаем прывілей, што сяляне перадавалі ці закладвалі адны другім свае землі часткова ці цалкам, пераносячы абавязкі, г. зн. адработкі і чыншы, на сябе. Таму новы пакупнік, ці той, каму закладвалася зямля, атрымліваў яе без усякіх павіннасцей, а ранейшы ўладальнік, пакінуўшы ў сябе толькі невялікую колькасць зямлі, a то і зусім яе пазбыўшыся, або не мог адрабляць ускладзенай на сябе добраахвотна павіннасці, або, перабраўшыся куды-небудзь, забываўся пра свае абавязацельствы.
Двор на гэтым траціў, бо не толькі не меў рук, патрэбных для апрацоўкі сваёй раллі, але, акрамя таго, мусіў аплочваць падатак у казну за сялян, што пакінулі свае землі, а новыя пакупнікі не адчувалі сябе абавязанымі ў гэтых адносінах. Тыя дакументы, што заключаліся навечна паміж сялянамі, рабіліся без усякай фармальнасці і не маглі мець вартасці перад законам, аднак, на думку пакупнікоў, павінны былі мець гэту вартасць, і яны прысланых выканаўцаў адсылалі да прадаўца, які
збяднеў або нават зусім не меў зямлі, і ранейшая адміністрацыя, не жадаючы заводзіць працэс, на гэтым спынялася, бо так бывала здаўна.
Калі Юрага стаў панам Крошына і пераканаўся на месцы, як выглядаюць справы, загадаў перш за ўсё каморнікам зрабіць абмер усяго ўладання, а потым запатрабаваў, каб уладальнікі падалі дакументы, паводле якіх трымаюць землі без усякіх павіннасцей на карысць двара. Калі так сталася, Юрага, перакананы ў нефармальнасці і неправамоцнасці дакументаў, з якімі можна было не толькі прагнаць любога шляхціца, але яшчэ і прымусіць разлічыцца за непрыгодныя пустэчы, у справе з сялянамі, аднак, хацеў скончыць, як яму здавалася, па-прыяцельску, вяртаючы ім сумы, у любой форме ўнесеныя за гэтыя землі, і, скасаваўшы цераспалосіцу як ужо ў бясспрэчным сваім уладанні, падзяліць яго на ўчасткі паводле найлепшага статута з карысцю для двара і без цяжкасцей для сялян.
Але сяляне, падбухтораныя нібыта ксяндзом Магнушэўскім, не хацелі згадзіцца на гэта. Таму Юрага, перадаўшы ў ніжні суд4 грошы, якія вылічыў у згаданым рахунку, запатрабаваў перадачы сабе ўласнасці афіцыйнымі ўстановамі. Нейкі час цягнуліся следства і спробы ўсякімі спосабамі прыйсці хоць да якога-небудзь пагаднення. Аднак усе сродкі аказаліся дарэмнымі, а ўрад, узяўшы аднойчы гэту справу ў свае рукі, лічыў неабходным пераканаць бакі, што пастановы вышэйшай улады павінны быць выкананы, і дзве роты пяхоты, накіраваныя з гэтай мэтай у маёнтак, дамагліся здзяйснення статута, зацверджанага ўрадам. Пры гэтай экзекуцыі некалькі сялян былі збіты да смерці, звыш дзесятка сасланы ў Сібір або ў вайсковую службу, а двор і вёска моцна пацярпелі, бо тая каманда з афіцэрамі на працягу некалькіх месяцаў утрымлівалася за мясцовы кошт.
КНІГІ ОНЛАЙН
