КНІГІ ОНЛАЙН

Паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Беларусі, Літве і Украіне

гісторыя і памяць

Выдавец: Беларуская навука

Памер: 427с.

Мінск 2014

120.6 МБ

Паўстанне 1863-1864 гг. у першую чаргу закранула дзве асноўныя хрысціянскія канфесіі Беларусі праваслаўную і каталіцкую. Ацэнка ролі каталіцкага духавенства, хоць яна і разыходзіцца ў катэгарычнасці асноўных высноў і асэнсаванні асобных аспектаў, больш-менш адназначная па сваёй сутнасці: значная частка духавенства была на баку паўстанцаў. Асэнсаванне ж канкрэтнага праяўлення гэтай пазіцыі, яе грамадзянскага і канфесійнага складнікаў, патрабуе, на нашу думку, больш дэталёвага разгляду шэрагу аспектаў, сярод якіх вылучаецца i аспект удзелу каталіцкіх святароў у акцыях пратэсту насельніцтва напярэдадні паўстання.
Пратэстныя антыўрадавыя акцыі ў папярэдні (маніфестацыйны, згодна з польскай гістарыяграфіяй) перыяд паўстання пачаліся ў касцёлах беларуска-літоўскіх губерняў пад уплывам падзей, што адбыліся ў Варшаве 27 лютага 1861 г. Тады, у час разгону дэманстрацыі, загінула некалькі чалавек, пахаванне якіх адбылося 2 сакавіка 1861 г. [6]. Гэты дзень і стаў пачаткам касцёльных дэмаршаў, у якіх вельмі шчыльна перапляліся рэлігійныя і палітычныя матывы і якія з Варшавы паступова распаўсюдзіліся на ўсход, у накірунку беларуска-літоўскіх губерняў.
У касцёлах Беларусі, як і ў іншых месцах Расійскай імперыі, служылі паніхіды па забітых у Варшаве, многія католікі насілі жалобнае адзенне са спецыяльнымі знакамі. I хоць нашэнне жалобнага адзення па памерлых ці загінуўшых справа звычайная, масавае выкарыстанне гэтага звычаю на пачатку 1860-х гг. успрымалася як дэманстрацыя негатыўных адносін да расійскіх улад, жалоба па Айчыне Рэчы Паспалітай, надзея на яе адраджэнне. Звесткі аб паніхідах і нашэнні жалобнага адзення паступалі з усіх куткоў Беларусі. Улады забаранялі нашэнне сімвалаў жалобы і іншых «рэвалюцыйных» адзнак. Але жаданых вынікаў гэтыя забароны не прыносілі [7, с. 116, 117].
Прычына палягала ў тым, што жалобныя набажэнствы адбываліся ў рамках рэлігійных канонаў рымска-каталіцкай царквы і выкрыць сакрытую сутнасць падзеі, яе пратэстны падтэкст, было даволі цяжка паліцэйскім чыноўнікам праваслаўнага
веравызнання. Тыя ж, хто належыў да каталіцкай веры, як правіла, знаходзілі розныя падставы для адмаўлення чакаемага ад іх сведчання.
Касцёльныя дэмаршы мелі сваё праяўленне і праз іншыя, яўна накіраваныя на пратэст, формы: сцэнічныя набажэнствы (прымеркаваныя да якой-небудзь падзеі і зладжаныя ў фор­ме маленькай тэатральнай пастаноўкі), спевы патрыятычных гімнаў. Часцей за ўсё ў касцёлах Беларусі гучаў гімн «Божа, які Польшчу!». Адзін з членаў следчай камісіі, створанай у Мінску, назваў яго гімнам «о возвращении вольности Польше, всему на­роду Литовскому». «Гимн этот, падкрэсліваў ён, имеет за­мечательное выражение: дай всем равенство и одно название. Уже приняты все меры, чтобы гимн этот был разучен всем наро­дом во время предстоящих 6 недель рождественского поста <.„> и чтобы, ежели не во всех Православных, то по крайне мере во всех бывших Униатских Церквях на первый день Рождества народ, называемый Россию православной и древлерусской, гря­нул этот гимн дружно, повсеместно» [8, с. 380].
Захавалася даволі шмат узгадкаў пра тое, у якіх касцёлах Беларусі і калі адбываліся спевы патрыятычных гімнаў. Але нават па судовых дакументах цяжка высветліць у кожным канкрэтным выпадку тую непасрэдную ролю, што адыгрывалі ў гэтых акцыях ксяндзы. Так, у фондзе мінскага павятовага суда Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі з 13 спраў аб касцёльных спевах за верасень-лістапад 1861 г. толькі адна ўтрымлівае звесткі аб непасрэдным удзеле ксяндза [9-21].
Архіўныя звесткі дазваляюць устанавіць два асноўныя сцэнарыі (імправізаваны і спецыяльна падрыхтаваны), па якіх развіваліся падзеі. Мяркуючы па архіўных дакументах, у беларускіх касцёлах пераважала першая (імправізаваная) мадэль арганізацыі спеваў. Звычайна пасля літургіі хтосьці з прысутных пачынаў спяваць патрыятычны гімн, а прысутныя на набажэнстве без папярэдняй дамовы падтрымлівалі гэтую ініцыятыву. У іншым выпадку спевы рыхтаваліся загадзя, маглі суправаджацца вулічным шэсцем трупы людзей у нацыянальных касцюмах па дарозе да касцёла. Для актуалізацыі перманентных
спеваў існавалі нават вандроўныя «групы запявалаў» («запис­ные певцы»), мэтай якіх было перамяшчэнне па павеце і правакацыя касцёльных акцый[8, с. 381].
Выкрыць, ці былі ініцыятарамі такіх спеваў менавіта ксяндзы, было немагчыма па прычыне таго, што ўдзельнікі спеваў практычна ніколі не сведчылі супраць іх. У сваю чаргу і каталіцкія святары, як правіла, пацвярджалі «алібі» тых, каго ўлады абвінавачвалі ў спевах, свярджаючы, што гэтыя людзі былі менавіта ў той час у другім касцёле на службе. Іншае пытан­ие, ці маглі падобныя акцыі адбывацца ў касцёлах без ведама / падтрымкі ксяндзоў, няхай сабе нават і маўклівай?
Разумеючы, што спевы ў касцёлах не маглі адбывацца без ведама ксяндзоў, уладныя структуры таксама выпрацоўвалі сваю мадэль паводзінаў, дакладней выкрыцця ролі ксяндзоў у пратэстных акцыях насельніцтва. Спевы ў некаторых кас­цёлах паўтараліся неаднаразова. Вось тады і ўзнікала на ўзроўні ўладных структур пытанне аб ролі ксяндза. Ды толькі высветліць тэта і па «свежых слядах» было зусім ня проста. Механізм, як тое адбывалася, можна прасачыць па падобных акцыях у Навагрудскім касцёле. Захаваліся архіўныя дакументы аб акцыях, што адбыліся тут 3, 7 i 8 верасня 1861 г. I хаця ў ліку асноўных завадатараў называліся прозвішчы свецкіх асобаў, а ксёндз нават і не ўзгадваўся, было прынята рашэнне на губернскім узроўні прыцягнуць вікарнага ксяндза да «долж­ностной ответственности <„.> яко главного руководителя и под­стрекателя». Але сведкі надзірацель Навагрудскай паліцыі Лаппа і паліцэйскія служкі Асіпоўскі і Анісенка пад прысягай паказалі, што ксёндз удзел у спевах не прымаў, а самі яны наогул не ведаюць слоў забароненага гімна [12, арк. 33].
Тое ж самае адбылося і ў Рэчыцкім фарным касцёле, спяванне патрыятычных гімнаў у якім было зафіксавана 1, 25 лістапада, а таксама 8 снежня 1861 г. Прычым у спевах бралі ўдзел не толькі мясцовыя вернікі, але і тыя, што прыязджалі з Гомельскага, Бабруйскага і іншых паветаў. Акрамя таго, згодна з даносам Рэчыцкага гараднічага, на службе 8 снежня прысутнічалі: павятовы прадвадзіцель дваранства Прозар, павятовы суддзя
Гумінскі, сталаначальнік земскага суда, чыноўнік казначэйства. Цікава, што ў суд ніхто з іх не з’явіўся, назваўшы розныя на тое прычыны, па большасці сказаўшыся хворымі і прадставіўшы медыцынскія даведкі. Пры апытанні ж на месцы жыхарства яны паказалі як адзін, што самі не пелі, а занятыя малітвамі не чулі, ці пеў хтосьці наогул. Што і гатовыя былі паказаць пад при­сягай. Усе іншыя сведкі пад присягай паказалі, што названых асобаў не бачылі і не ведаюць, ці ўдзельнічалі яны ў спевах. Рашэнне паліцэйскага суда, што быў створаны пры мінскім павятовым судзе, было апраўдальным, у ім сцвярджалася, што данае данасіцельства: «не имеет никаких доказательств, ибо свидете­ли не подтвердили» [21, арк. 2, 85].
У адказ на забараняльныя меры ўдзельнікі пратэстных акцый ужывалі розныя ахоўныя метады (іншыя мелодыі, выкарыстанне асобных патрыятычных радкоў у рэлігійных песнях, выкананне ў цемры i г. д.). Стандартнай з’яўлялася сітуацыя, калі «взамен запрещенного гимна, поются на тот же голос другие условные песни или молитвы. <.„> При том случается, что ког­да одни на голос запрещенного гимна, поют песнь к Богороди­це, другие на тот же голос поют запрещенный гимн» [8, с. 382]. А гэта ўжо сведчыла аб іншай, больш высокай ступені правядзення пратэстных акцый, бо патрабавала гуртавання людзей, папярэдняй падрыхтоўкі і дамоўленасці паміж дзеючымі асобамі. Праўда, і на гэтым этапе аб ролі каталіцкіх святароў можна толькі здагадвацца.
Яшчэ цяжэй устанавіць ролю каталіцкіх святароў у тых акцыях рымска-каталіцкіх вернікаў, што адбываліся па-за сценамі касцёла: усталяванне крыжоў з патрыятычнай сімволікай, распаўсюджванне «рэлігійна-рэвалюцыйных знакаў» і інш. Несумненна адно, 1863 г. паставіў перад усім каталіцкім духавенствам Беларусі і Літвы пытанне: чый бок падтрымаць, урада ці паўстанцаў. I, лічу, ёсць падставы свярджаць, што большасць прадстаўнікоў каталіцкага кліра выбірала бок паўстанцаў. Іншая справа ў якіх формах праяўляўся гэты выбар. I яшчэ якія звесткі засталіся пра гэта, каб сучасныя аўтары мелі магчымасць аб’ектыўна яго ацаніць.
Няма падставаў, на нашу думку, для катэгарычнай ацэнкі паводзінаў вышэйшага рымска-каталіцкага духавенства, як памагатых царскіх уладаў у падаўленні рэвалюцыйнага руху ў беларуска-літоўскіх епархіях. Бо яны знаходзіліся ў вельмі складаных умовах з прычыны таго, што адказвалі не толькі самі за сябе, а за ўвесь епархіяльны клір. За падтрымку рымска-каталіцкім духавенствам паўстання віленскі біскуп Адам-Станіслаў Красінскі «волею императора» перастаў быць епіскапам і быў высланы ў Вятку без права вяртання ў Вільню. Паводле даных дэпартамента духоўных спраў замежных веравызнанняў, у Віленскай епархіі 17 ксяндзоў прынялі актыўны ўдзел у паўстанні (у паўстанцкіх атрадах), 71 мелі непасрэднае да яго дачыненне. Наколькі тэта дакладная лічба, цяжка сказаць, бо толькі зборнік дакументаў «Повстанческое движение в Гродненской губернии 1863-1864 гг.» дае больш за 10 згадак удзелу ксяндзоў паўстанцкіх атрадах [22, с. 32, 39, 46, 50, 75, 81, 85, 94, 108, 118, 128].
Што тычылася пазіцыі самога епіскапа Красінскага, то ён, як сведчаць архіўныя дакументы, пераконваў генерал-губернатараў не звяртаць увагі на дэманстрацыі, спяванне рэвалюцыйных гімнаў, нашэнне траурнага адзення як напярэдадні, так i пад час паўстання. Пасля высылкі Красінскі больш ніколі не вяртаўся ў Вільню. Але да 1883 г. працягваў лічыцца «вла­стью Папы» віленскім епіскапам [23, арк. 3, 4 4 адв.]. Таму з адозвай (а не пастырскім пасланнем) «Do rzymsko-katolickego Duchowenstwa i Ludu wiernego po Dyecezyi Wilenskej» выступаў не епіскап віленскі, а заступіўшы на яго месца прэлат-прэпазіт Іосіф Баўкевіч.
Даючы ацэнку ўдзелу/няўдзелу каталіцкага, асабліва вы­шэйшага, духавенства ў паўстанні, трэба ўлічваць і пазіцыю Ватыкана ў той ці іншы канкрэтны момант. У канцы 1850 пачатку 1860-х гг. нацыянальна-вызваленчыя матывы ў Каралеўстве Польскім, разглядаючыся ў русле адзінага агульнаеўрапейскага руху, адзназначна характарызаваліся Ватыканам як «святатацкія замахі на свецкую ўладу царквы», што знайшло адлюстраванне ў такім дакуменце, як «Encyklika Nullis certe verbis papeża Piusa IX z dnia 19 stycznia 1860 roku» [24, s. 189].