КНІГІ ОНЛАЙН

Паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Беларусі, Літве і Украіне

гісторыя і памяць

Выдавец: Беларуская навука

Памер: 427с.

Мінск 2014

120.6 МБ

общество, товарищество, братство или иное подобное собрание не может существовать без ведома или согласия правительства, и не может быть терпимо даже и под предлогом какой либо бла­готворительной или другой будто бы полезной цели, что толь­ко те общества, товарищества и подобные собрания охраняют­ся полициею, которые утверждены установленным порядком, всякое же неутвержденное общество немедленно закрывается, 2) основанный на означенных законоположениях циркуляр быв­шего Г. Министра Внутренних дел от 6 октября 1866 г., 3) Вы­сочайше утвержденные 8 мая 1865 г. основные правила для пра­вославных братств, в западном крае, по силе которых восста­новление существующих и вновь даже этих братств допускается не иначе, как по утвержденному Епархиальным архиереем с со­гласия местного губернатора уставу, и 4) весь вред от безконтрольного существования костельных братств в <„.> вверенном моему управлению крае, подтвержденный многими примера­ми во время происходивших в крае политических беспорядков, я счел безотлагательно решить вопрос <„.> о римско-католи­ческих церковных братствах и сделать в отношении их распо­ряжения: Римско-Католической Духовной Консистории <„.> те из них (братств), которые имеют законное основание к своему существованию и разрешены Правительством, оставить суще­ствовать безпрепятственно, доставив мне о них точные сведе­ния, именые списки братчиков и самые уставы, те же брытства которые не предствят на свое существование законного разре­шения и не имеют уставов, немедленно закрыть <„.> и обязании их подписками об известности им настоящего распоряжения» [12, арк. 15-18].
Вышэйзгаданыя прычыны выклікалі масавыя распараджэнні губернатараў да біскупаў і паліцэйскіх спраўнікаў аб прадстаўленні звестак аб існуючых брацтвах, іх мэтах і задачах, кім і калі яны былі зацверджаны, а таксама аб палітычнай добранадзейнасці братчыкаў («при каких именно костёлах нахо­дятся означенные братства, с которого времени они существу­ют, с чьего разрешения каждое учреждено и для какой цели, ка­ким уставом или инструкциею руководствуются и куда именно
обращаются деньги собираемым жертвуемый братчиками, равно как и все другия сведения к этому предмету относящиеся, а так­же какого поведения и благонадужны ли в политическом отно­шении самые братчики») [10; 14, арк. 1-1 адв.].
У выніку аказалася, што адзіным на той час брацтвам, якое мела імператарскі (Паўла I) дазвол на існаванне было брацтва немцаў-каталікоў Св. Марціна, заснаванае яшчэ ў XVII ст. пры касцёле св. Ганны ў Вільні. У яго ўваходзіла толькі нямецкае насельніцтва, а імператарская зацвярджэнне забяспечыла брацтва і штогадовымі датацыямі ад дзяржавы ў памеры 90 руб. [16, с. 44].
На іншыя пастаўленыя губернатарамі пытанні адказы адрозніваліся. Калі ад біскупаў губернатары атрымлівалі лісты з тлумачэннем сутнасці брацтваў, пералікам мэтаў і задачаў, а таксама абавязкамі брытчыкаў, то некаторыя паліцмайстары пачыналі шукаць у дзейнасці брацтваў палітычны падтэкст. Так, паводле азначэння ваеннага начальніка Навагрудскага павета «братства составляются из числа местных прихожан, которые хотя явно и незамечены в распространении между православ­ными Католицизма и поддержания польской пропаганды, но как полагать нужно, устроены таковыя лишь для означенной цели. Что же касается политической благонадежности братчиков, то хотя оныя и ни в чем не замечены, но за благонадежность их ручаться нельзя, как некоторые заявили себя в подаче прошения Главному Начальнику Края об возврате упраздненного Мирско­го костела минуя ближайшее Начальство» [14, арк. 6-6 адв.]. Ваенны начальнік Мазырскага павета адзначаў, што «из рассказов лиц, бывших в Мозыре в 1863 году свидетельствующих о том, что в костеле пелись гимны, можно с полною вероятностью за­ключить, что братчицы были деятельными участницами в этих музыкальных демонстрациях» [14, арк. 6-6 адв.].
Аднак нават спадзеючыся адшукаць палітычны падтэкст у дзейнасці брацтваў, пераважная большасць спраўнікаў і ваенных начальнікаў рапартавалі аб іх выключна рэлігійным характары. Так, ваенны начальнік Дынабургскага павета ў рапарце адзначаў, што «в братствах никто из помещиков не со­стоит, а только одни крестьяне, что с самого начала мятежа,
как мне достоверно известно, ничего бурного не происходило <„.> крестьяне всегда были верны законному правительству» [12, арк. 7]. У большасці рапартах адзначалася палітычная «добранадзейнасць братчыкаў» [14], а таксама аб тым, што «вооб­ще в деятельности этих, так называемых, братчиков, не обна­ружено до настоящего времени ничего предрассудительного. За поведением их, во всяком случае, имеется строгое наблюде­ние» [9, арк. 4].
Нягледзячы на пераважна станоўчыя характарыстыкі братчыкам, тлумачэнні расходаў грошай з брацкіх касаў, высвятленні мэтаў дзейнасці брацтваў, тыя, што не змаглі прадставіць доказаў зацвярджэння іх свецкімі ўладамі, было зага­дана ліквідаваць. 20 красавіка 1868 г. Віленскі, Ковенскі, Мінскі і Гродзенскі генерал-губернатар выдаў распараджэнне аб закрыцці ўсіх брацтваў пры касцёлах. Усе эмблематычныя знакі брацтваў і кнігі прызначаліся да спалення [7, с. 305]. Цыркуляр ад 31 мая 1868 г. абавязваў дэканаў і пробашчаў зачытаць у касцёлах распараджэнне аб закрыцці брацтваў. Пасля гэтага ў членаў брацтва бралі распіску аб азнаямленні з цыркулярам і брацтва лічылася скасаваным [12].
Забарона дзейнасці брацтваў, масавыя закрыцці прывялі да таго, што яны сталі існаваць тайна. Кантраляваць працэс ліквідацыі было дастаткова складанай справай, паколькі, як ужо адзначалася, асноўны змест дзейнасці каталіцкіх брацтваў заключаўся ў рэлігійных практыках. Размяжоўваць іх на прыватныя і брацкія было практычна немагчыма. Адсочванне калектыўнага выканання брацкіх рэлігійных абавязкаў так­сама мела піэраг складанасцяў, бо праводзіліся яны ў касцё­лах, а ўдзельнічаць маглі як братчыкі, так і іншыя парафіяне. Аднак пад падазрэнне траплялі асобы, якія збіраліся для малітваў у прыватных дамах, як гэта было ў м. Мсцібаў Ваўкавыскага павету [9, арк. 28]. Так, у доме сялянкі Маргарыты Галасевіч было створана «тэрцыярскае брацтва», члены якога маліліся па «книгам секретным «не цензурным» [9, арк. 28]. У падобных выпадках братчыкі падвяргаліся пакаранням у выглядзе штрафаў.
Да канца XIX ст. пытанне аб дзейнасці брацтваў пры касцёлах паўставала некалькі разоў на губернскім узроўні [9, арк. 1-2, 12]. Тычылася яно, перадусім, збору звестак пра наяўныя арганізацыі вернікаў, і, у выпадку іх выяўлення, правядзення карных мераў і закрыцця. Так, у рапарце Гродзенскага павятовага спраўніка адзначалася, што ў 1898 г. па павеце брацтвы дзейнічалі ў Луненскім, Валпянскім і Вяліка-Эйсмантаўскім кас­цёлах [9, арк. 4]. Ваўкавыскі павятовы спраўнік даносіў аб адным брацтве пры Мсцібаўскім касцёле з зазначэннем, што братчыкі «никакой вредной деятельности не ведут» [9, арк. 48]. У 1899 г. Слонімскі павятовы спраўнік даносіў Гродзенскаму губернатару аб асобах, якія «могут быть отнесены к катего­рии братчиков» [9, арк. 12]. Дзейнічалі яны, згодна з рапартам спраўніка пры Слонімскім, Ружанскім, Дварэцкім, Дзятлаўскім і Косаўскім касцёлах [9, арк. 12 адв.], прычым «брацкая» дзейнасць пералічаных асобаў абмяжоўвалася выключна дапамогай святару падчас набажэнстваў. Прадстаўленыя Гродзенскаму гу­бернатару звесткі дазволілі яму сцвярджаць, што «в тех местах, где ксендзы более на виду, терциарские общества не встречают­ся, а существуют они преимущественно в центрах более глухих и главным образом при таких костелах, в которых настоятеля­ми являются ксендзы, особенно известные своею политическою окраскою» [9, арк. 35].
У чарговы раз пытанне аб дзейнасці брацтваў паўсталаў 1905 г. у сувязі з выданнем указа аб верацярпімасці. У жніўні 1905 г. з дэпартамента духоўных спраў паступілі лісты да губернатараў з просьбай аб прадстаўленні звестак аб наяўных у губернях брацтвах [11; 15], аднак на той момант брацтваў на беларускіх землях практычна не засталося. Так, па звестках павятовых спраўнікаў Мінскай губерні, тут не было аніводнага брацтва [15]. У Віцебскай губерні брацтвы выявілі пры некаторых касцёлах (Прэльскім, Варкаўскім, Рушонскім, Біржагольскім і Аглонскімна сённяшніх латвійскіх землях) [11]. Да брацтваў залічваліся таксама тэрцыяркі, якімі, на думку спраўнікаў, былі пабожныя жанчыны, а таксама асобы, што пражывалі ў касцёльных багадзельнях. Але гэта не заўсёды адпавядала рэчаіснасці.
У 1911 г. магілёўскі мітрапаліт В. Ключынскі ў сваім мемарандуме спрабаваў вярнуць каталіцкаму касцёлу права ў галіне заснавання брацтваў. Ён сцвярджаў аб неабходнасці іх дзейнасці, а таксама заклікаў улады не перашкаджаць існаванню наяўных пры касцёлах брацтваў, як і стварэнню новых. Сваю просьбу мітрапаліт абгрунтоўваў менавіта тым, што мэтай брацтваў з’яўляецца «внутренняя религиоз­ная жизнь верующих. Никаких других обязанностей, кро­ме стремления к самоусовершенствованию, никаких других практик, кроме известных молитв, а иногда и постов, они не налагают. Ни одно из этих братств не преследует какой-ли­бо политической цели, ибо в таком случае братство не было бы одобрено Главою Церкви» [8]. Аднак у адказе на вышэйзгаданы мемарандум, міністр унутраных спраў А. Макараў патлумачыў магчымасць функцыянавання толькі пры дазволе з боку Міністэрства ўнутраных спраў [17].
Літаратура
1.	Borejko Chodźko, I. Diecezja Mińska około 1830 r. Cz. 1 Struktury pa­rafialne / I. Borejko Chodźko. Lublin: In-t Europy Środkowo-Wschodniej, 1998.-263 s.
2.	Bractwo H Encyklopedya kościelna. Tom II. Warszawa: Skład Główny w księgarni Gebethnere i Wolffa, 1873. S. 551-576.
3.	Brzoziecki, S. Litewska prowincja dominikanów / S. Brzoziecki // Dominikanie Gdańsk-Polska-Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej, 9-10 maja 2002 r. / red. D. A. Dekański, A. Golembnik, M. Grubka. Gdańsk; Pelpin.-2003.-S. 139-167.
4.	Makarczyk, J Kustodia Grodzieńska zakonu braci mniejszych konwentualnych w latach 1687-1832 / J. Makarczyk. Гродна: Гродзенская дыяцэзія рымска-каталіцкага Касцёла ў Рэсп. Беларусь, 2006. — 218 s.
5.	Makarczyk, J. Prowincja litewsko-białoruska zakonu braci mniejszych konwentualnych w latach 1687-1845 / J. Makarczyk. Grodno: Grodzieńska Diecezja Rzymsko-Katolicka, 2012. 555 s.