Паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Беларусі, Літве і Украіне
гісторыя і памяць
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 427с.
Мінск 2014
Напрыканцы апісання гэтага святкавання адзначалася: «Что же касается до г. Гродно, то день этот прошел совершенно спокойно, кроме того только, что вместо траура заметны были
цветные платья». 3 Гродна ў Друскенікі былі камандзіраваныя рота пяхоты, «расположенная по всем обывательским домам экзекуционным порядком», а таксама 20 казакоў пры афіцэры. Махнаўр быў высланы ў Петразаводск [9, арк. 5, 40].
Неабходна пракаментаваць узгаданы ў дадзеным дакуменце факт нашэння жалобнага адзення ў Гродне. Гэта быў адзін ca спосабаў дэмаршу, асабліва папулярны сярод жанчынаў. Ён выяўляўся праз нашэнне рэвалюцыйных знакаў і адзення, спяванне забароненых гімнаў, прысутнасць на жалобных набажэнствах (па загінуўшых у 1830-1831 гг. або расстраляных у варшаўскай дэманстрацыі 15 (27) лютага 1861 г.). Асноўнымі відамі вопраткі былі чорныя сукенкі і капялюшыкі з белымі султанкамі, спражкі з выявамі злучанага герба Польшчы i ВКЛ, пераламанага крыжа ў цярновым вянку. Згодна з распараджэннем віленскага ваеннага, ковенскага, гродзенскага і мінскага генерал-губернатара з падпарадкаваннем Віцебскай і Магілёўскай губерняў ад 12 чэрвеня 1863 г. за жалобны ўбор пры затрыманні першы раз з жанчыны спаганялі штраф у памеры 25 руб. серабром, за другі 50, на трэці раз арышт, a іх мужоў звальнялі ca службы. Жанчыны, у сваю чаргу, ішлі на хітрасць. Яны нашывалі каляровыя паскі на чорныя сукенкі, насілі хустачкі з такімі ж стужачкамі, завязвалі іх абавязкова пад падбародак. Выглядала ўсё як бы маскарад насуперак уладзе. Таму распараджэннем генерал-губернатара М. Мураўёва ад 4 лістапада 1863 г. усталёўваліся правілы для жаночай вопраткі: чорныя капялюшы патрабавалі ўпрыгожваць кветкамі, сукенкі каляровымі пацеркамі і стужкамі. Чорныя вуалі, пальчаткі, шалі, белыя і чорныя пер’і забараняліся ўвогуле. Каптуры маглі быць чорныя на любой падкладцы, але толькі не на белай. Ужыванне спалучэння чорнага і белага лічылася рэвалюцыйным сімвалам [18, с. 60-61].
У 1883 г. улады, сярод іншага, былі заклапочаныя праблемаю прадухілення святкавання мясцовай грамадскасцю 200-годдзя разгрому туркаў пад Венаю Янам III Сабескім у 1683 г. У лісце да гродзенскага губернатара віленскі генерал-губернатар адзначаў: «Празднование годовщины сего события имеет
целью воскресить в памяти не только поляков, но и всего цивилизованного мира времена политической самостоятельности и могущества Польши, мужества и храбрости ее героев, которым в лице короля Яна Собеского христианство и цивилизация, по выражению польских заграничных газет, обязаны спасением от язычества и варварства. Опыт же прежнего времени свидетельствует, что польское население и римско-католическое духовенство Северо-Западного края, признавая оный нераздельною частию древней Польши, не только лично никогда не относились безучастно к подобного рода патриотическим польским торжествам, но всегда делали попытки тем или другим видимым способом ознаменовать дни таких торжеств в пределах здешнего края и привлечь местное население к участию в празднествах. В виду сего нельзя не ожидать, что и предстоящее ныне празднование <„.> может вызвать у нас те или другие неуместные проявления демонстративного свойства» [15, арк. 1-2]. Ставілася задача не дапусціць ніякіх урачыстасцей, працэсій, публічных сходаў, чытанняў і прамоваў, а таксама распаўсюджвання выдадзеных за мяжою ў памяць гэтага юбілею кніг, медальёнаў, карцінаў, брашураў і асобных вершаў.
Не дазвалялі ўлады ўшаноўваць памяць класікаў польскай літаратуры. Так, 16 красавіка 1907 г. гродзенская гарадская дума пастанавіла хадайнічаць аб перайменаванні Палявой вуліцы ў Гродне ў вуліцу Элізы Ажэшкі. Тэта ініцыятыва выклікала жорсткую крытыку з боку губернскай адміністрацыі. Губернатар характарызаваў Э. Ажэшку як «ярую польскую националистку, крупную величину в лагере противников русского дела в Северо-Западном крае». У якасці доказаў гэтага губернатар успамінаў пра напісаную ёй падчас вайны Расіі з Турцыяй 1876-1877 гг. пракламацыю, якая ўтрымлівала заклік да антырасійскай барацьбы: «К оружию, к оружию! Везде повсеместно развейте знамена, шитые руками польских жен. Наступил удобный случай отбросить Россию за Днепр и Двину. Повторим же удары меча Болеслава Храброго на золотых воротах Киевских. Пусть теперь увидят москали наше королевское знамя на башне Варшавского замка». Губернатар сцвярджаў, што не
можа быць санкцыі на перайменаванне адной з галоўных вуліц «русского города и притом города, служащего ареной борьбы с вожделениями польских националистов, именем такой типичной польки и врага России...» Губернатар выказваў шкадаванне, што грамадскасць горада ўжо выпрасіла для Ажэшкі звание ганаровай грамадзянкі горада, і адзначаў, што гэтага «более чем достаточно для выражения сочувствия со стороны русского города польской писательнице» [10, арк. 2-2 адв.].
Адначасова адбывалася навязваннем жыхарам беларускалітоўскага краю расійскага юбілейна-ўшанавальнага канона. Вялікая ўвага надавалася арганізацыі шматлікіх імпрэзаў, прысвечаных юбілейным датам расійскай гісторыі і расійскіх манархаў [17]:
1862 г. 1000-годдзе Расійскай дзяржавы;
1872 г. 200-годдзе Пятра Вялікага;
1877 г. 100-годдзе Аляксандра I;
1888 г. 900-годдзе хрышчэння рускай зямлі;
1889 г. 50-годдзе з дня «ўз’яднання» ўніятаў з РПЦ;
1892 г. 500-годдзе з дня канчыны св. Сергія Раданежскага;
1896 г. 100-годдзе з дня нараджэння Мікалая I;
1896 г. 100-годдзе з дня нараджэння Кацярыны II;
1899 г. 100-годдзе з дня нараджэння А. С. Пушкіна;
1900 г. 100-годдзе з дня смерці А. Суворава;
1902 г. 100-годдзе Гродзенскай губерні;
1912 г. 300-годдзе царавання Раманавых;
1912 г. 100-годдзе вайны 1812 г.
У ЛДГА захоўваецца дакумент, які паказвае ўмяшанне расійскай улады ў мясцовы тапанімічны ландшафт. Гэта праявілася ў масавым перайменаванні назваў паселішчаў у 1864-1866 гг., калі пад перайменаванне падпалі ўсе назвы з «польскім», каталіцкім зместам. У лісце з Гродзенскага статыстычнага камітэта віленскаму генерал-губернатару ад 29 жніўня 1866 г. адзначалася, што падчас тапаграфічнай здымкі ў Гродзенскай губерні падпалкоўніку Штраўсу было даручана скласці спіс населеных пунктаў, назвы якіх «подверглись извращению во время польского господства в здешнем крае» і якім неабходна вярнуць
«местные русские названия», тым больш, што «в речи здешнего русского народа все почти названия удержали до настоящего времени свой русский характер» [11, арк. 1]. У назвах знікала дз (Грандзічы, Дзевятоўка), трансфармаваліся ўсе назвы паселішчаў, што заканчваліся на -шчызна (Крупаўшчызна стала Крупаўкай, Кунцаўшчызна Кунцоўкай, Абрэмшчызна Абрубаўкай і г. д.), Жукевічы ператварыліся ў Жукаўку, в. Юрыздыка стала «д. Поселок», Янаўшчызна Іванаўкай, м. Казлаўшчызна Казлоўкай, м. Здзенцел Дзятлавам, м. Здзітава Жытава, Пашкаўшчызна Пашкоўка, Залускі Ксяндзоўскія Залугі Папоўскія, Бельшчына Бялоўка, Маркаўшчызна Маркаўка, ваколіца Пухалы Новы Новыя Бухалы, Пухалы Стары Старыя Бухалы, ВіннаКасцёльна Капельная, Сморклічы Маркоўка, Панасовічы Апанасаўка, Юзэфполь Осіпаўка, Дземянічы — Дзям’янаўка, Міхалін Міхайлаўка і г. д. Па хадайніцтве генерал-маёра Пятра Дзяконскага набыты ім маёнтак Жыдомля ў Гродзенскім павеце быў перайменаваны ў «Благовещенское». Усяго пад перайменаванне падпадала 558 населеных пунктаў Гродзенскай губерні [11, арк. 1-24].
Умяшанне расійскай улады ў мясцовы ўрбананімны ландшафт праявілася ў масавым змяненні назваў вуліц беларускіх гарадоў у 1864-1866 гг. На думку ўладаў, «некоторые улицы и переулки носят устаревшие польские названия, лишенные смысла и значения, не сродные русскому духу и не соответствующие значению самых городов, как центров русской администрации» [12, арк. 1]. У Мінску плошча Высокага рынка стала Саборнай, вуліца Бернардзінская Манастырскай, Валоцкая Хрышчэнскай, Дамініканская Петрапаўлаўскай, Зборавая Турэмнай, Зыбіцкая Балотнай, Феліцыянаўская Багадзельнай, Францішканская Губернатарскай, Лошыцкая Базарнай, Школьна-Нямігская Кацярынінскай, Плябанская Шырокай i г. д. У Барысаве перайменавалі вуліцу Юрыздыцкую на Мала-Яраслаўльскую, у Ігумене Касцёльную на Варонежскую, у Мазыры Езуіцкую на Аляксандраўскую. У Пінску Дамініканская пераўтварылася ў Саборную, Францішканская у Манастырскую, Бернардзінская у Турэмную, Кармеліцкая -
у Шпітальную, Завальная у Паліцэйскую, Замкавая у Багадзельную. У Слуцку вуліца Судовая стала Садовай, а Войтаўская Бабруйскай (расійскія ўлады хацелі такім чынам знішчыць напамін пра былую сістэму самакіравання). У Навагрудку зліквідавалі вуліцу Кавальскую (яна стала называцца Сямёнаўская), вуліца Валаўская стала Іванаўскай, завулак Базыльянскі стаў Барысаглебскім. У Бабруйску Маршальскую 1-ю перайменавалі ў Буйную, Маршальскую 2-ю у Казначэйскую [12, арк. 2-6].
У Гродне вуліца Дамініканская была перайменавана ў Саборную, Баніфратэрская у Татарскую, Басняцкая у Паштовую, Брыгіцкая у Купецкую, Златарская у Палацкую, Магілковая у Крывую. З’явіліся патранімічныя назвы вуліц, якія называліся мясцовымі ўладамі ў гонар рэальных асобаў: вуліцы Купецкая і Садовая ў Гродне былі перайменаваныя адпаведна ў Кутузаўскую і Мураўёўскую. Вельмі верагодна, што Аляксандраўская вуліца была названая ў гонар Аляксандра I [16, с. 367-368].
Палітыка, накіраваная на планамернае вынішчэнне тутэйшай ідэнтычнасці, праявілася і ў адносінах да мясцовых помнікаў гісторыі і культуры. Пэўная ўвага надавалася захаванню тых з іх, якія ўлады лічылі «рускімі». Гэта, напрыклад, Каложа ў Гродне. Калі ў выніку апоўзня ў 1853 г. абваліліся ў рэчку паўднёвая сцяна храма і частка заходняй, то ўлады шукалі магчымасці для яго аднаўлення і ўмацавання берага Немана. Аб гэтым, у прыватнасці, сведчыць «Дело о возобновлении в г. Гродно Борисо-Глебской (Коложанской) церкви с укреплением берегов р. Неман. 1865-1872 гг.» [13]. Праўда, толькі ў 1897 г. бераг быў замацаваны, а на месцы разбураных сцен пастаўлены драўляныя.
Адначасова знішчаліся і перабудоўваліся да непазнавальнасці старажытныя каталіцкія святыні. Так, касцёл кляштару дамініканаў у Гродне пасля 1863 г. ператварылі ў праваслаўную царкву Ямбургскага ўланскага палка, а ў 1874 г. цалкам разбурылі. Кляштар кармелітаў босых пасля скасавання ў 1843 г. перайшоў да ваеннага ведамства, а ў 1903 г. на яго аснове пабудавалі казармы. Шматпакутную «Фару Вітаўта», мураваны летапіс гісторыі Гродна, расійскія ўлады прыстасавалі пад
КНІГІ ОНЛАЙН
