КНІГІ ОНЛАЙН

Паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Беларусі, Літве і Украіне

гісторыя і памяць

Выдавец: Беларуская навука

Памер: 427с.

Мінск 2014

120.6 МБ

Праўда, адмена ваеннага становішча 21 мая 1866 г. спарадзіла надзею на магчымасць дыхнуць лягчэй. Але гэта была надзея 386
вельмі аддаленага часу, бо ва ўрадавых колах замацавалася меркаванне: «...несмотря на восстановление всюду спокойствия, жители польского происхождения (дворянство и духовенство) неблагонадежно к правительству. <„.> Это обязывает строгими и незамедлительными преследованиями, могущими проявиться как в польской партии, так и в крестьянской среде преступных замыслов <„.> уничтожать зло в самом начале <.„> удалять по­литически неблагонадежных, сохранять правила о секвестре и конфискации имущества, воспрещать католикам процессии без разрешения властей, оставить право за начальником края де­нежного штрафа на виновных в польской пропаганде, оставить в силе запрет на содержание оружия и т. д.» [23, арк. 1]. Адназначна на дэкларавалася, што «не должны ослабеть ни постоян­ные внимательные наблюдения за действием и благонадежно­стью местных жителей, ни строгость закона в наказании поли­тических преступников, особенно за поляками» i да таго часу, пакуль «образованная здесь администрация из русских чинов­ников и возрождающаяся русская национальность приобретут необходимую твердость и достаточный перевес для успешного ведения борьбы с пришлым польским населением» [5, арк. 21].
Пасля фактычна поўнага захавання абмежавальных мерапрыемстваў пакацілася хваля дадатковых новаўвядзенняў. Яшчэ ў ліпені 1865 г. у запісцы аб «мяцежным становішчы ПаўночнаЗаходняга краю» генерал Патапаў адзначаў: «...в настоящее время мятеж потушен, польская пропаганда в Литовской Руси не умерла и требует мер радикальных, придав им форму пра­вительственной системы» [26, с. 21]. Хаця перасцярогі ўрада наконт нядобранадзейнасці мясцовага насельніцтва не выглядалі безпадстаўнымі, што аргументавалася шэрагам выпадкаў, напраўленых, на думку ўладаў, супраць Расійскай імперыі. Напрыклад, у сувязі з пабегам з Гродзенскай турмы палітычнага арыштанта, тэлеграфіста Ферсбера (жыхар Царства Польскага), быў праведзены вобыск у наглядчыка турмы Маркіяновіча, якога падазравалі ў садзеянні. У доме знайшлі сшытак з яго вершамі на польскай і рускай мовах, пранікнутымі «польскім настроем»:
«Moskal nas bije / Маскаль нас б’е, Moskal gniecie / Маскаль гняце, Uciekajcie, bracie / Уцякайце, браты, Gdzie chcecie / Куды хочаце» [22, арк. 1].
У 1866 г. начальства Мінскай і Віленскай губерняў рапартавала аб трох здарэннях выканання рэвалюцыйнага гімна на набажэнстве, аб фіксацыі выпадкаў «фанатычнай дзейнасці» ксяндзоў у час споведзі вернікаў, у следстве чаго апошнія пакідалі касцёл раней чытання малітвы за імператарскі дом [25, с. 659]. У Гродзенскай губерні распаўсюджваліся чуткі пра тайныя грашовыя складкі на «жалезны капітал», а ў Варшаве на «благочинный». Па адной з адозваў тэты збор прызнаваўся паўсюдным «во всю длину и ширину Польши» і збіраўся па пятніцам ва ўсіх парафіях. Сустракалася таксама нашэнне жалобы, чорных крыжоў, шалікаў, чамарак і другіх эмблематычных выяваў [6, арк. 1, 7]. З’яўляліся звесткі i пра тайныя сходкі. Так, затрыманы Слонімскім спраўнікам селянін перавозіў ад свайго памешчыка сем лістоў на польскай мове і дзве недазволеныя цэнзурай кнігі на французскай мове з абведзенымі аўлоўкам старонкамі, пераклад якіх паказаў антырасійскі сэнс. Лісты прызначаліся ксяндзу Жалудокскага касцёла Ясінскаму, памешчыцам Яноўскай і Мікульскай. Са зместу лістоў вынікала інфармацыя аб правядзенні сходак у памеш­чыка Юрыя Пратасевіча, дзе чыталіся «вредные» кнігі [7, арк. 5].
Да антыўрадавых з’яў прыпісваліся розныя фінансавыя аперацыі па продажу, перапродажу маёнткаў мясцовымі ўладальнікамі, дзе значна завышаўся іх кошт, або меліся ўсемагчымыя абцяжарванні ў выглядзе дадатковых маёмасных кантрактаў: «...преднамеренно запутывают свои имения разными процессами контроверсами, контрактами и другими условиями самыми тягостными для хозяйства, как, например, отдают свои имения в аренду более чем на 12 лет, несмотря на то, что владе­ние их имениями продолжится впредь лишь на 2 года, продают евреям леса, причем с умыслом делают такие условия, кои ведут явно к разорению имения» [1, с. 586]. У гэтым бачылася супрацьдзеянне дзяржаўнай палітыцы па засяленні беларуска-літоўскіх губерняў насельніцтвам з цэнтральных раёнаў Расійскай імперыі.
Увогуле, актывізацыю пратэстнай рэакцыі жыхароў беларускалітоўскага рэгіёну ў адзначаны час можна патлумачыць падзеямі ў Галіцыі, пры назначэнні яе намеснікам Агенора Галухоўскага аўстрыйскага палітычнага дзеяча польскага паходжання, што параджала надзеі на пэўную станоўчасць у вырашэнні польска­га пытання. Самі ж урадавыя структуры спасылаліся на пралікі ніжэйшай адміністрацыі няправільнае разумение і выкананне распараджэнняў з цэнтру міравымі пасярэднікамі, членамі паверачных камісій, губернскіх па сялянскіх справах «присутствий» у шкоду інтарэсаў мясцовага дваранства; маральнае зневажанне жыхароў. Калі, напрыклад, замест прадпісання зняць з дарог і палёў крыжы «рэвалюцыйнага характару», у Мінскай губерні спраўнік загадаў зняць усе крыжы [25, с. 660].
Таму ў справаздачы Трэцяга аддзялення за другую палову 1860-х гг. вынікі «абрусення Заходняга краю» прызнаваліся зусім нікчэмнымі. Яны праявіліся толькі ў тым, што «крестья­не-католики обращаются в православие; что православные свя­щенники стали говорить по-русски, а жены некоторых из них, бывшие католички, обращены в православие» [25, с. 660].
Нязменнасць настойлівага характару насаджэння рускай мовы ў адзначаны перыяд пацвярджаюць спробы далучэння да рускай культуры нацыянальных меншасцяў беларуска-літоўскіх губерняў. Так, полацкі рабін, каб даказаць сваю добразычлівасць расійскаму трону, прапанаваў уладам свой праект па русіфікацыі яўрэйскага насельніцтва. У якасці аргумента правамернасці такіх крокаў ён зазначаў: «...в древние времена все Еврейскорелигиозные книги были писаны на господствующем языке края, где они находились, и ныне в заграничных землях, Евреи совершают даже молитву на господствующем их языке, и одно исключение бывает только Россия» [4, арк. 1]. Добра ведаючы традыцыі сваіх адзінаверцаў, рабін меркаваў далучыць іх да вывучэння рускай мовы праз забарону шлюбаў тым маладым людзям, якія пасля праходжання пэўнага курсу навучання, суразмернага з іх матэрыяльным станам, не мелі атэстата аб засваенні дзяржаўнай школьнай праграмы па рускай мове. Каб пазбегнуць гэтай перашкоды бацькі адразу б аддавалі дзяцей у вучылішчы, што спрыяла б масавай русіфікацыі краю.
Зразумела, ломка традыцыйнага ўкладу жыцця беларускалітоўскага рэгіёну не магла не выявіцца на адпаведнай рэакцыі насельніцтва. «Раздражительное настроение здешнего населе­ния» ў сувязі з рэформамі каталіцкага касцёла, моўнай і школьнай палітыкай неаднаразова заўважала вышэйшае начальства [16, арк. 1]. Аднак, знаходзячыся ў цісках расійскага ўраду, грамадская думка і праявы раздражняльнасці знаходзілі сваё выражэнне пераважна ў сферы прыватнага (асабістага) жыцця праз пэўныя аднаактныя пратэсты і дэманстрацыі, часцей за ўсё на рэлігійнай глебе (парушэнне абраду праваслаўнай царквы, наведванне навярнуўшыміся праваслаўнымі касцёла, нараканні і зневажанні праваслаўнай веры і г. д.).
Напрыклад, адна выхаванка Беластоцкага інстытута высакародных дзяўчат была заўважана ў выплёўванні пасля ўдзелу ў службе прычасця. Як аказалася, так навучыла яе маці (полька), каб не здраджваць сваёй сапраўднай веры (каталіцтву) [9, арк. 1].
Некаторыя вернікі адмаўляліся выконваць хрысціянскія сакрамэнты па праваслаўным абрадзе. Так, сяляне вёскі Парозава не прыступалі да споведзі ў мясцовай царкве. На ўсе ўгаворы праваслаўнага святара яны адказвалі: «Пусть начальство даст нам бумагу, что мы имеем право исповедоваться у ксендза в Порозовском костеле, то мы все сейчас же отправимся к исповеди» [12, арк. 8].
Шэраг вернікаў, што перайшлі ў праваслаўе, працягвалі наведваць касцёлы і праваслаўныя святары прызнавалі, што нягледзячы на ўсемагчымыя старанні з іх боку, адвучыць не атрымоўвалася. У якасці выхаду ўлады знайшлі толькі сістэму грашовых спагнанняў. На што жыхары знаходзілі сваю процівагу, напрыклад, распаўсюджванне сярод праваслаўных чуткаў аб дазволе заходзіць у касцёл пасля царкоўнага набажэнства [8, арк. 17].
Найбольш пашыраны былі зневажальныя выказванні ў адрас праваслаўнай веры і адмаўленні прысутнічаць на набажэнствах за імператара і яго сям’ю. Сялянку Ваўкавыскага павета Агаф’ю Барысаву нават арыштавалі за асабліва дзёрзкія нараканні. Падчас малітвы ў Сепіршкоўскай праваслаўнай царкве народ пачаў
спяваць «Ойча наш» па-польску, на забарону гэта рабіць, сялянка заявіла: «Чтобы Государю добра не было, что запрещает петь по-польски, а требует по-русски» [18, арк. 2]. Таксама яна назы­вала праваслаўную веру сабачай і прасіла, каб гром забіў пара за закрыццё касцёлаў.
А сяляне мястэчка Картуз-Бярозы на просьбу ваеннага начальніка спыніць гаспадарчую працу ў час урачыстага набажэнства за жыццё імператара запярэчылі: «Пропадите вы все со своею церковью, у нас царя нет и праздника нет <„.> как же нам идти в церковь, когда мы по-русски не умеем молиться Богу» [14, арк. 1].
Вышэй апісаныя выпадкі адназначна адносіліся расійскай адміністрацыяй да доказу «существующей еще католиче­ской пропаганды». Відавочна, такое адценне не патрабавала пранікнення ў сутнасць здарэнняў i выступала пацвярджэннем жывучасці ўплыву падзей 1863-1864 гг. на беларуска-літоўскіх землях. У вылучанай плоскасці існавала нават спецыяльная катэгорыя палітычных правінаў (вылучана аўтарам. А. Ф.) «ка­сающиеся Православной веры и за распространение нелепых и вредных слухов». Па ёй у 1866 г. у Ваўкавыскім павеце пад арыштам знаходзілася 12 чалавек (11 сялян, 1 аднадворца) за спакушэнне сялян перайсці з праваслаўя ў каталіцызм, за хрышчэнне ксяндзом дзіцяці ад праваслаўнай маці, за асуджэнне тых, хто прыняў праваслаўе, за кляцьбу праваслаўя, знаходжанне з польскім малітоўнікам у царкве [10, арк. 25].
У сваю чаргу, адначасова ў катэгорыю антыўрадавай дзейнасці ўключалася псаванне партрэтаў імператара, пропаведзі ксяндзоў, што не прайшлі цэнзуру, адкрытыя выказванні «антырасійскага» характару. Так, селяніна Марціна Казлоўскага і мяшчаніна Вікенція Шкварку арыштавалі за праколванне нажом вачэй на імператарскім партрэце, але паколькі яны былі непаўнагадовымі, выпусцілі з вытлумачэннем супрацьзаконнасці іх паводзінаў [13, арк. 12].