Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
Уся гэтая справа рабілася на вачах у дзятла, як,і дзёўб тут засохшы верх старой хвоі. Дзяцел пераляцеў рэчку, сеў на старую, усімі паважаную ліпу і расказаў усё, што было з яе насеннем.
— Гэта ўжо не першы раз робіцца так на тым баку рэчкі,— пацвердзіў высокі вяз, пакланіўшыся ліпе.
— Чорт ведае што! — ускіпеў крэпкі граб.— Зусім не па-дзеравяцку! Ці не ўсё роўна лес? Насенне з таго берага пералятае сюды, і дрэўцы растуць сярод нас. Унь, гляньце: там стаіць бярэзінка, клёны, арэшнік — усё гэта націснулася сюды з-за рэчкі!
Глуха зашумела пушча зялёнымі верхавінкамі. Шум перакінуўся за рэчку, у другую частку лесу. Злосна зашумеў лес па другі бок рэчкі.
— Нам самім няма тут месца! — бушавала старая асіна, высока ўзняўшы круглы верх.— А яны яшчэ сваё племя сюды перапраўляюць.
— Што казаць! — уторыла вербалозіна.
— Гані іх адгэтуль!—зашумеў ясень.— Там столькі прастору, а ім яшчэ мала. Дзе самі мы падзенемся?
Доўга шумеў стары лес, падзяліўшыся на дзве часткі, доўга гаманілі дрэвы; вялікае нездаваленне і гнеў чуліся ў гэтым гомане.
Каля самых берагоў рэчкі, з аднаго і другога боку, стаялі чародамі алешыны. Напрадвесні, калі ў лесе яшчэ ляжаў тоўсты пласт снегу, а рэчка была пад лёдам, кідалі алешыны свае цёмныя зернеткі на лёд, каб вясною вада з лёдам панесла іх і пасеяла на сваіх берагах на краі лесу, дзе было многа прастору.
Разложыстая, высокая алешына не раз бачыла, як алешына з другога берага кідала сваё насенне проста ёй пад ногі і закрывала зернеткамі яе дзетак.
— Хіба ў цябе няма свайго месца, што ты засыпаеш маё насенне? — са злосцю пытала першая алешына.
— А чыё гэта племя ўтрамбавала наш бераг? Чыё? Сама б увесь свет заняла, а другому і лапінкі шкада, пагібелі на вас няма! — I пайшлі вярнуць, і пайшлі вярнуць адна на другую.
У іх лаянку ўткнулі языкі і іншыя жыхары лесу, і такая пайшла спрэчка, што птушкі пазляталі са сваіх гнёздаў і звяры павыскаквалі з лаговішчаў. Падняўся такі кірмаш, такі гармідар, што не дай ты божа! За доўгія вякі згоднага жыцця назбіралася столькі нянавісці, столькі гневу, крыўды, зайздрасці, зневажання, што лес грымеў, хадзіў, як кіпень у гаршку, тросся, калаціўся, дрыжаў ад злосці.
Да голасу лесу прылучаўся піск, гвалт птушак, выццё звяроў: звяры і птушкі таксама ўзялі руку сваіх берагоў.
Ад шуму, гвалту, ляманту затрэслася паветра, закурыўся пухам снег, магутная пушча раскатурхалася, раз!66
гайдалася, расшумелася, як сялянскі сход, і ўжо ніякая сіла не магла супакоіць яе.
Страшная бура завыла над цёмнаю пушчай. Заскрыпелі, застагналі таўшчэразныя гладкакамлёвыя хвоі, густа і жалабна зашумелі кашлатыя яліны, неміласэрна б’ючыся лапамі; завылі асіны, ліпы, бярозы, клёны і вербы; загулі магутныя дубы, і громам грымелі іх чорныя жэралы; зарыгацелі сукаватыя вязы і грабы... Усе дрэвы бушавалі сваімі галасамі, і ў агуле выйшла такая страшэнная музыка, што здавалася, злыя духі пазрываліся з ланцугоў і спраўлялі тут сваё ігрышча.
I вось, сярод гэтага гулу пачуўся трэск — не ўтрымаліся крохкія асіны і пасыпаліся, як соль; за імі, як каноплі, разам з карэннямі і з грудамі мёрзлай зямлі, пачалі падаць яліны, цягнучы за сабою і слабейшыя дрэвы. Яны гнуліся, шчапаліся, крышыліся, і толькі камлі іх, як свечкі, тырчалі высока ў паветры, сярод вываратаў і зломаных верхавін, што ўжо трупамі ляжалі ў снягу. А пушча не сунімалася, стагнала, гула, бушавала, плакала злосным плачам, выла гневам і нянавісцю. Вось сашчапіліся два адвечныя асілкі: магутны, прысадзісты, гузаваты, звязісты дуб з таўшчэразным і высачэзным вязам. Доўгія гады стаялі яны на розных берагах нешырокай рэчкі, як добрыя суседзі, і крэпкая дружба, узгадаваная часам, была заўсёды паміж імі. I яны цяпер —смяртэльныя ворагі! Страшна было глядзець на гэтых асілкаў. Іх крэпкія таўстыя сукі разгойдваліся, біліся адны аб другіх, ламаліся. Размахнуўся таўсты, высокі вяз і з ўсёй сілы грукнуўся аб дуб.
Упёрся моцна прысадзісты дуб і ўсім крэпкім целам сваім рынуўся насустрач вязу. Пышны верх старога вяза з громам абламаўся, на момант звіс, затрымаўся ў дубовых суках і ціха спусціўся на халодны лёд рэчкі, цяжарам сваім угнуў яго, праламаў. Клубок жывой вады вырваўся на волю — заплакала рэчка над трупам старога вяза.
— Помста за смерць нашага бацькі вяза! — зашумеў той бераг рэчкі.
Грозна паціснулі дрэвы на стары дуб.
— Гэй, сюды! — гукнуў другі бераг рэчкі.— He дамо ў крыўду нашага абаронцу.
Замітусіўся лес, і два грозныя вагары, дзве сцяны дрэў рынуліся адна на другую. Падняўся віхор. Дрэвы звіліся ў адзін клубок, скруціліся і пасыпаліся на зямлю.
Глуха застагнала зямля, задрыжалі ўзгоркі, лёд патрэскаўся на возеры і ў рэчцы...
Цэлы дзень і ўсю ноч білася пушча, і месца пабоішча ўяўляла сабой грозны і жудасны малюнак разбурэння і смерці.
Прыйшла вясна, растаяў снег, павеяла цяплом, і зноў пачало абуджацца жыццё. Толькі пушча выглядала яшчэ нудней. Усюды ляжалі камлі, верхавіны, вывараты, тырчалі высокія пні. Толькі дзе-нідзе, на пагорках, засталіся рэдзенькія купкі дубоў, невялічкія кудзеркі старых хвояў. Прыляталі з выраю птушкі і не знаходзілі сваіх гнездаванняў.
Плакалі сіраты дрэвы, стоячы над трупамі сваіх родных, сваякоў і знаёмых. А яснае сонейка грэла так прыветна і цёпла.
— I нашто была нам гэтая трасяніна? — казала рэшта пушчы.— Ці нам не хапіла б месца пад ясным сонейкам? Дзе наша сіла? Дзе краса наша?
— Каб не рэчка, каб яна не падзяліла нас на дзве часткі, гэтага не здарылася б,— казалі хвоі.
— Праўда, праўда,— падхапіла ліпа,— з-за яе знішчылася пушча.
—■ Ну і ўцешцеся, калі знайшлі вінаватага! — адказала сярдзітая сойка.
БАЛОТНЫ АГОНЬ
Гэтая бярозка толькі нядаўна асталявалася тут. Кароткае жыццё выдарылася ёй, і незайздросная доля гадавала яе. Закрытая, заціснутая з усіх бакоў старымі дзеравякамі, не бачыла яна сонца, рэдка калі патыхаў на яе свежы ветрык. А як яна не бачыла іншага свету і жыцця, дык і не наракала ніколі на сваё сірочае існаванне. Яна няясна пачувала волю, прастор, сонца і, стоячы тут, сярод гэтых дрэў, як чужаніца, ні з кім не гаварыла пра свае думкі і лятункі.
Адна толькі ўцеха падтрымлівала яе. Уночы, калі заціхалі вакол птушкі і пераставалі гусці і звінець мошкі і толькі адны зоркі свяціліся ў небе ды часамі месяц сумным вокам азіраў зямлю,— гарэў дзесьці агонь, бледны, неразгаданы і прыемны. I блішчаў той агонь з-пад нізу, з нейкіх невядомых абшараў зямлі.
Балота, на якім прыгожа раскінуўся астравок, дзе расла разам з другімі дрэвамі і гэтая маладая бярэзінка, здавалася, не мела канца-краю. Найстарэйшы між усіх
тут дуб, стоячы на самым высокім месцы вострава, не бачыў канца балота. Спрадвеку гадаваліся на астраўку розныя дрэвы. Па краях цягнуліся маладыя і старыя алешыны, пусціЎшы глыбока карэнні. Далей цягнуўся цёмна-зялёны пояс елак. Яшчэ крыху вышэй бялелі стройныя камлі прыгожых бярэзін, сярод якіх пракідаліся ліпа, граб, ясень, вяз. На самай сярэдзіне астраўка стаялі магутныя дубы.
Наша маладая бярэзінка расла па суседству з вязам. Была поўнач на зыходзе лета. Неба было цёмнае, укрытае хмарамі. Яно дрыгацела час ад часу, асвятляючыся бліскавіцамі ад далёкага магутнага грому. На балоце прыветна мігцеў той самы агонь.
Маладая бярозка радасна дрыжала, гледзячы на яго. Абуджаны раскацістым гулам грому вяз папытаўся ў бярозкі:
— Чаму ты не спіш, дзеткі?
Бярэзінка здрыганулася знячэўку і прыкінулася, што нічога не чуе і спіць.
— Чаго ж саромеешся? — прыветна прамовіў вяз.— Ох, блазнота! Ты ўглядаешся на балота, цябе цягне агонь?
Вяз памаўчаў, а потым, махнуўшы галінаю, сказаў: — Гэта не агонь.
Маладая бярэзінка аж задрыжала ўся ад гэтых слоў.
— Як, гэта не агонь? Гэта не праўдзівы агонь? — тужліва спытала яна і пачула, што перад ёю як бы адчынілася нейкая бяздонная пустэля.
— Гэта гнілякі на балоце свецяцца,— зноў прамовіў вяз,— плюнь на іх: у дрэва павінна быць дзве дарогі — адна ў зямлю, другая ўгару да сонца.
Доўга яшчэ гаварыў вяз. А бярэзінка маўчала і не чула яго слоў. «Дык гэта быў зман! А я думала, што гэта — сапраўдны агонь, і ў гэтым была мая радасць і ўцеха, у гэтым забывала я аб сваёй нядолі». I стала сумаваць і тужыць бедная бярозка. Цяпер ніякай радасці не было ў яе жыцці.
А калі гэты выпадак стаў вядомы паміж дрэў, то яны доўга шумелі і ніяк не маглі прыйсці да згоды: ці добра зрабіў вяз, развеяўшы гэты туман, гэты прыгожы туман зменнага шчасця беднай бярэзінкі?
I да гэтага часу вядуць дрэвы спрэчку.
ПОКЛІЧ
Гэй, чулыя сэрцам! Гэй, душы жывыя!
Ідзіце вы долю каваць!
У вас жа ёсць сілы яшчэ маладыя,
У вас жа ёсць крыллі лятаць!
Але сцеражыся: балотная бросня*
Іх кожную хвілю сачыць, А гніллю зацягне — душа не ўваскросне, Ўгару над зямлёй не ўзляціць.
Вы чуеце хваляў жывых набяганне?
Прыгледзьцеся: новыя дні На нас пазіраюць у іскрах світання,
I свецяць другія агні.
Спяшайцеся, брацці, расою халоднай
Ваш твар выразлівы абмыць
I дух той гаючы палёў, нівы роднай
У грудзі чым больш захапіць.
Але памятайце — на вашым сумленні
He сплачаны доўг векавы:
To доўг прад народам, то доўг разумення, Якое зачэрпалі вы.
3 народнага скарбу душы самабытнай
I скарбу яго мазалёў:
To ён, працавік наш, то ён, старажытны, Ha ropy вас моўчкі узвёў.
Гадуе вас поле, што золатам ззяе
Пяскоў, неўраджайных пяскоў, Вас корміць сярмяга, што долі не знае, He ведае ласкі братоў.
Ідзіце ж к народу, як добрыя дзеці, Ідзіце, злучайце яго
1 горкую праўду у вочы скажэце, Чаго ён гаруе, чаго?
ПОЛЕ
Зараслі вы, межы, ў полі Дзікім зеллем, палыном!
Гаспадар на вас паволі Раніцай не йдзе з канём...
He хапіла сіл жаночых Глыбей землю заараць, На загончыках сірочых Травы сталі красаваць.
Вось і трэцяе ўжо лета, А няма гаспадароў, He чутно цяпер да свету, Як даўней, іх галасоў.
Дзе ж вы, дзе, браты-сяляне, Што нідзе вас не чуваць?
Ды баяцца на пытанне Межы свой адказ даваць.
Сіратою глядзіць поле, Сумна ўдаль бягуць шнуры. Хто ж адкажа, што за доля I дзе іх гаспадары?
I трывожна шэпчуць гоні, На пытанне шэпчуць мне: «Ці пабіты, ці ў палоне, Ці скалечаны ў вайне».
ТРЫ ЖАДАННІ
Хочам мы зямлі і хлеба, Цяжка торбу нам насіць, He дае яго нам неба, Слоў няма нам больш прасіць.
КНІГІ ОНЛАЙН
