Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
Дзіцячую літаратуру пісьменнік ніколі не разумеў вузка. Яго творы аднолькава цікавыя і дзецям, і дарослым. Асобнае месца ў яго творчасці займаюць такія творы для дзяцей, як «Салавей», «Мурашка Палашка» і «Сярэбраная табакерка».
У першыя дні вайны згарэла ў Мінску кватэра, а разам і бібліятэка пісьменніка. Бядуля, як і іншыя беларускія пісьменцікі, паехаў у Алма-Ату, аднак не даехаў туды. Па дарозе яго напаткала смерць. Пахаваны беларускі пісьменнік у г. Уральску.
ДЗЕНЬ ДОБРЫ!
Над сажалкай сіняй зара начавала, Было там і зорак нямала.
У сажалку зоркі праменні кідалі, Свяціліся блізі і далі.
I грала зара сваім крыллем агнёвым, Адсвеццем на лісцях дубовых.
— Няма нада мною,— сказала зарніца,— Святлейшай на свеце сястрыцы.
— Няма тут над намі,— сказалі і зоркі,— Ярчэйшай палянкі, узгорка.
Спяваў у арэшніку шэры салоўка, Хваліў іх і спрытна і лоўка.
Тут ветрык прачнуўся на яснае ранне, Пачаў між лістоў сваё гранне.
I сонца з-за гаю зірнула харобра:
— Дзень добры! дзень добры! дзень добры!
I зоркі патухлі, патухла зарніца,
I змоўк салавей на галінцы.
МАРЫ ПАЭТА
3 хаціны курнай выйду. Над зямліцай Наладжу арфу я з зарніцы.
Нацягну струны я з праменняў сонца,
3 яго агністых валаконцаў.
У зоркі-ноты я ўглядацца буду.
Паймкнецца з сэрца спеў да люду.
I на пажар рубінавага ўсходу Пра лепшы лёс спяю народу.
Мне будзе месяц медна-гучнай глебай, Я апрану блакіты неба.
А пада мною хмары стануць полем, Я буду гімны пець аб волі.
Я сэрца вырву, запалю паходняй —
I запануе дзень удодні.
Я вызаву маланкі з навальніцай, Віхор зайграе на зямліцы.
ЗІМОВАЯ КАЗКА
Вісіць снежная ноч, вісіць лютая ноч
Сівай футрай над пушчай кашлатаю.
Белым пер’ем снягі, белым сырам снягі, Долы-горы пад снежнымі шатамі.
Ў адзічэлым бары, непрабудным бары Жывуць людзі маўклівыя, злосныя.
У хароме шкляным, на пасцелі шкляной Дрэмле дзеўчына сонцавалосая.
Вы завіце яе, вы будзіце яе —
I закрэхча хваіна высокая,
I заплача віхор, і застогне віхор, Загалосіць зіма белавокая.
I ад страху зіма, ад спалоху зіма У шаленстве марозным замеліцца. Некілзаным канём, сіва-белым агнём Пойдзе дуба сляпая мяцеліца.
I дзяўчына ўздыхне, цяжкі сон перарве, Пальцам бровы ачысціць ад шэрані.
1 зірне навакол, непрытульна вакол, Выюць сумна ў бары ваўкі шэрыя.
Вы будзіце яе — і надыдзе вясна, Засвяткуюць жаўронкі над нівамі.
Крыкне люд на рацэ, пойдуць крыгі ракой, Зіму змыюць паводкі гуллівыя.
* * *
Ад плачу птушкі невядомай
Я прачнуўся раніцой...
Гушчар драмаў на мшалай горцы Пад туманістай імглой.
Вятрак пісаў крылом па небе Сонцаграйны сказ вясны;
Сляпілі неба руні хмарак, Нібы спозненыя сны.
Спяваў асвір* над старай студняй Роем з’юшаных пчалін, Бярозка шастала ў аконца Сотняй пальцаў рук-галін.
Жабрачкай дрэва выстаўляла Чорны сук на стары плот.
Здаецца, во скранецца з месца На жабрачы свой абход.
А птушка плача, на абшары Кліча сонечны прамень.
Стаіць цяплынь, і пахне мёдам Новы, ціхі, вешні дзень.
* * *
Думкі апоўначы — кветкі расістыя — Сэрца смяротнага спевы вячыстыя,
Птушкамі ціхімі ймчаліся ў выраі, Ў неба халоднае біліся крыллямі.
Пчолкі маўклівыя — зоранькі пільныя Іх сустракалі там цішай магільнаю.
Месяц палохаў іх сном-таямніцаю, Путаў іх, блутаў іх срэбнай расіцаю.
Хмаркі кудзельныя, лёгкія, зграбныя Цьмой-павуцінаю клікалі-вабілі.
Далі трывожылі сінімі дахамі, Хвойнымі процьмамі, шызымі страхамі.
Думкі апоўначы — ягадкі спелыя — 3 неба вярнуліся асірацелыя.
Думкі, да месяца не ўзнімайцеся.
Лепш вы зямеліцы блізкай трымайцеся.
вясной
To не снег — то чаромха цвіце: Падарунак вясны-дабрадзейкі, To не снег — то бярозка расце, To не снег — матылёчкаў сямейка.
To не шоўк — гэта рунь пад гарой, To вясны маладой арнаменты,
To не скарб дарагі над зямлёй — To праменняў блішчаць дыяменты.
To не водгукі струн залатых,—
To жаўронак чаруе ратаяў;
Ен у спевах вясновых у тых Хараство ніў-палёў усхваляе.
I, здаецца, не ў першы разок Гэта шчасце вясна прынасіла.
Але вабіць вясновы дзянёк, I насыціцца вока не ў сіле...
Мая радасць імчыць да нябёс, Да бязмежных у далі паветак, I раблюся я братам бяроз, Ручаёў, матылькоў, кволых кветак.
Запалонен я песняй зямлі, Загубіўся ў ёй, як пясчынка.
He магу ад яе адысці, Як ад дуба малая галінка.
КВЕТКА
Апусцілася вясна на зямельку, сонейка падагрэла грудзі зямельчыны, і за выганам на мяжы кветка радзілася. Ноччу чыстая раса купала яе ды няньчыла; з блізкай вярбіны салоўка ёй алелуя пяяў; удзень праменні сонейка фарбавалі яе ды грэлі. Зрабілася кветка нейкай дзіўнай цацачкай сваімі разнаколернымі ляпёсткамі (пялёсткамі).
Нагнаўся араты быкамі сваімі, затуманіў люльку сваю і зараз бруднымі атопкамі гыц на кволую кветку, на дзіцянё блакітнага неба...
I быццам не было яе на мяжы ля выгана...
Чалавеча! На манер песні здатнее мне гаварыць з табою. Ці дагадаўся ты, што гэта толькі малюнак паўночных думак тваіх?.. сон душы тваёй?.. калі твая душа пасля гуку мінуўшага дня заплавала ў хвалях яснага супакою, калі зажадала яна нешта таемнага, незвычайнага, і, быццам кветка, быццам голуб белы, над ёй святочнасць запанавала, ты зямной бруднай карыснасцю сва-
ёй затаптаў, знішчыў тыя кволыя расліны неба, і быццам не радзілася кветка ў душы тваёй...
Чалавеча! Шкада мне цябе...
ШАПТАЎ ЧАРОТ
Шаптаў чарот пад высокім дубам у шырокай затоцы ракі.
Дзікая качка кружылася над дубам.
Месяца не было, але была відная ноч...
I стары рыбак паехаў па абшырнай глыбокай плёсе, на чоўне-душагубцы, венцер паставіць.
Быццам маліўся высокі цёмны бор, і сумна было на дзікім балоце.
Развёў я вялікае вогнішча на самым беразе ракі...
Як залатыя пчолы, як песні маладосці, падняліся, лунаючы ўвысь, іскры... і гаслі адна за другой разам з маімі ўспамінамі светлай, шчаслівай маладосці.
Сумна было на дзікім балоце — і захацелася мне пець вясёлую песню, вольную песню. Але з таго часу, як мілая мая дзяўчына лягла ў халодную магілу, я перастаў пець... I захацелася мне плакаць — але нешта каменем станула ў маім горле... Нейкім агнём пакрыліся мае вочы, і слёзы не пацяклі...
I шаптаў чарот нямым голасам сваім, нямы голас магілы абхапіў мяне, і я задрыжэў...
Месяца не было, але была відная ноч.
I сумна было на дзікім балоце, пад абшарам нямога блакітнага неба...
АЛЕСЬ ГАРУН
(1887—1920)
Алесь Гарун (сапраўднае імя Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч) нарадзіўся ў Мінску, у сям'і рамесніка. Любоў да кнігі з'явілася ў Алеся вельмі рана. У пяць гадоў хлопчык ужо ўмеў чытаць па-руску і па-польску. Скончыў 3-е Мінскае гарадское прыходскае вучылішча, потым — дрэваапрацоўчае аддзяленне трохгадовага рамесніцкага вучылішча, а з 1902 г. працаваў сіаляром.
У 1904 г. Алесь Гарун зблізіўся з членамі арганізацыі эсэраў-максімалістаў і за актыўную агітацыю суп-
раць грамадска-палітычнага ладу 4 сакавіка 1907 г. быў арыштаваны і сасланы ў Сібір. Сібір не зламала волі пісьменніка, хаця і не магла не адбіцца на яго здароўі і маральным стане. Цэлае дзесяцігоддзе пісьменнік быў адарваны ад роднага краю, які ён так самааддана любіў. I там, на чужыне, і вярнуўшыся на радзіму, ён марыў аб «вольнай, незалежнай народнай Беларусі», якая не будзе падпарадкоўвацца ні Маскве, ні Варшаве, а сапраўдным гаспадаром зямлі беларускай будзе селянін, які спрадвеку апрацоўвае яе. За такія выказванні творы Алеся Гаруна не вывучалі ў школе і нават не друкавалі.
Першыя друкаваныя вершы з'явіліся, калі Гарун яшчэ сядзеў у астрозе. 3 найбольш ранніх яго твораў нам вядома паэма «Мае коляды». Яна была напісана ў пачатку 1905 г., але выйшла ў свет толькі праз 19 гадоў пад псеўданімам А. Сумны. А. Гарун з часам падрыхтаваў цэлы зборнік «маркотных песняў-дум», які называецца «Матчын дар».
Алесь Гарун пакінуў пасля сябе разнастайную творчую спадчыну: вершы, апавяданні, п'есы, публіцыстычныя артыкулы.
П'есы А. Гарун пачаў пісаць яшчэ ў 1912 г., аднак зборнік «Жывыя казкі» выйшаў толькі ў 1920 г.— незадоўга да смерці пісьменніка. Гэта былі п'есы для дзіцячага тэатра («Хлопчык у лесе», «Шчаслівы чырвонец» і «Дзіўны лапаць, або He ўсё тое порах, што ў пораху ляжыць»). Усе яны вучаць дабрыні, справядлівасці, спагадлівасці, выхоўваюць непрымірымасць да падману і зла.
Толькі 33 гады пражыў таленавіты беларускі пісьменнік, і толькі праз 70 гадоў пасля яго смерці мы пачынаем знаёміцца з яго творамі — цікавымі, разнастайнымі і нетрадыцыйнымі.
MAE ДУМКІ
Па-на горах снягі паляглі, I даліны убраліся ў белі. Mae ж думкі, як толькі маглі, Хутка з ветрам удаль паляцелі.
Паляцелі удаль, дзе няма Гэтых гор — вартаўнічых няволі, Дзе не гэтак сурова зіма, Дзе прыняў я і жыцце і долю.
Паляцелі спытаць, паглядзець — Як жывецца на роднай старонцы? Як той брат-беларус мой жывець? Ці высока узнялося сонца?
Там жа ўсё, як раней, як было: Беднасць, ціша кругом і цямнота. Дзе там шчасце! Жыццё зацвіло, Як наверсе якое балота.
Сонца нізка — не грэе саўсім I саўсім жа не свеце без мала; Раз блісне дзе-нідзе — і паўсім, I зноў свой твар захавала.
Колькі ж будзеш ты спаць? He пара Табе часам, мой браце, праспацца, Каля бацькаўскіх ніў і двара Працаваці зноў шчыра узяцца?
I ўсё, што утраціў сплючы, Пазбіраці да роднае хаты? Годзе спаць! I не будзе начы, Будзеш волыіы, разумны, багаты!
I высокае слонца тагды Будзе працу тваю аглядаці, I пазбудзешся крыўд і нуды,— Будуць людзі цябе шанаваці.
ШЧАСЦЕ МАЦЕЯ (Старадаўняя казка)
Жыў сабе ў сяле Мацей, Меў шасцёра ён дзяцей, Сядзеў, бедны, без работы, Бо не меў к таму ахвоты. Красці ён высцерагаўся, Знаць, астрога крат баяўся, А шасцёрка дзетак плача, Трэба хлеба ім, аднача. Вось ад гэтае нядолі, Каб не чуці стогнаў болей, Рушыў раз Мацей ў дарогу Проста ў рай, к Самому Богу. Уздумаў праўды дапытацца, Што рабіць, за што узяцца? Брыў ці многа ён, ці мала, Ў лес густы яго прыгнала.
Паўдня, мусіць, йшоў па лесе Ды зблудзіўся, нос павесіў, Сеў пад дрэвам і чакае, Можа пройдзе хто. Гукае. Толькі ўчуў ён: нехта едзе; Лес трашчыць, як ад мядзведзя, Конь капытам так грукоча... Уцячы Мацейка хоча, Хоча ўстаць — ніяк не можа... — Вось бяда дзе, моцны Божа! Зліўся потам ўвесь, трасецца... Бачыць — свет к яму нясецца: Бяжыць ясны, пекны конь, Ўвесь гарыць, маўляў агонь, Збруя белая раменна, Ўбрана ў золаце адменна; На кані, узяўшысь ў бокі, Чалавек сядзіць высокі, Пекна надта прыадзеты, Але быццам з таго свету. Вось уз’ехаў на паляну, Дзе сядзеў Мацей зляканы, Конь спыніўся, стаў, чакае, 3 воч яго агонь шугае.
КНІГІ ОНЛАЙН
