Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
Праз паўгадзіны ён ужо быў на грудку, за якім ляжалі могілкі. У вочкі кінуліся крыжы, жоўты пясок на могілках, бегатня людзей.
— Тата-а! тата, дзе ты? — гукнуў Сымонка.
Зусім недалечка, як бы над самым яго вухам, раздаўся гулкі залп: аглушыў Сымонку, ажно збіў з ног. Хлапчук упаў, але раптам падняўся і кінуўся ўбок. Знаёмая прагалінка нібы вынікла з зямлі перад яго вачыма і нявызнанаю сілаю пацягнула Сымонку да сябе.
— Та-та-а! — выгукнуў ён, бегучы, і з радасці разняў рукі. Той жа чалавек, якога ён бачыў здалі ў прагаліне і які выдаваўся Сымонку за бацьку, глядзеў яму насустрач, выставіўшы вінтоўку.
— Тата-а! ■— пераказаў выгук Сымонка, прабегшы яшчэ некалькі крокаў. I не паспеў адсапнуцца, як штосьці грукнула і адначасова моцна стукнула яму ў пах, паваліўшы яго ніцма на зялёную мураўку. У вушах зазвінелі кусочкі раструшчанага шкла, а па ўсяму целу расплылася цеплыня і санлівая ўтома. У паясніцы да таго моцна закалола, што Сымонка хапіўся рукою, думаючы, нібы яго хто рэжа. Вочы заплюшчыліся самі, і як ні тужыўся ён адчыніць іх — не мог. У вушах стаяў працяжны бразг...
V
Праз нейкі час Сымонка пачуў над сабою чыйсьці голас, які пытаў:
— Хто ты, малы?
— Я... я Андрэеў...
— Чаго ты сюды папаў?
— Тут бацька мой...
Пяцёра чалавек з вінтоўкамі — два паўстанцы з мястэчка Ступы, а тры чырвонаармейцы — стаялі над хлапчуком, які ад болю шоргаўся па зямлі, і з бацькоўскаю спагадаю суцяшалі яго. Але Сымонка ўжо не чуў іх слоў — памяць пакідала яго.
He маючы адказу на свае словы, двое стаяўшых каля яго паўстанцаў паднялі Сымонку на рукі і пайшлі з ім да бліжэйшых кусцікаў, дзе асцярожна палажылі яго на зялёную мураўку.
— Ты пабудзь з ім, Сідар, а я пабягу к курганам, пазаву Андрэя, павінен быць з левага фланга,— сказаў адзін паўстанец да другога.
Сідар згодліва кіўнуў галавою, узяў на плячо вінтоўку і паціху затупаў каля Сымонкі, другі хутка, бягом кінуўся праз могілкі да курганоў. Сідар чуў, як ён, адбегшыся мо на гоні, гукнуў: «Андрэ-эй! Андрэй!» — і пахіліўся да хлопчыка, каб зазірнуць яму ў вочы.
Сымонка спакойна ляжаў, як бы без дыху, пабляднеўшы, схудаўшы. Чырвоная, запечаная кроў малюнкавым нарысам засушаных пацёкаў пярэсціла радняныя замурзаныя порткі. Правая рука, зложаная ў жменю, як бы не пускала скатвацца на траву новым каплям крыві.
— Дарма хлапчук прапаў! — парашыў сам з сабою Сідар.— Каб карысць якую зрабіў?! Бацькам гора набыў...
Ен адвярнуўся ўбок курганоў і пільна паглядзеў, зрабіўшы пальцамі казырок над вачыма.
— He відаць нікога! Дзе ён дзеўся? Пакінуў тут аднаго...
Сідар зрабіў некалькі крокаў узад і ўперад, адцягнуўшыся ў думках зусім на другія рэчы і выпусціўшы з галавы Сымонку.
— Сідар, га, Сідар! — раптам перабіў яго роздум нечы вокліч.
Сідар азірнуўся — то аклікаў яго таварыш.
— Няма, брат, і Андрэя! — матнуў той рукою з нейкім азлабленнем.—Л яжыць вунь пад курганом. Кінуўся, кажуць, пярэднім на польскі раз’езд і адразу ж атрымаў
кулю. Тблькі-толькі я паспеў дабегчы. Можа, чуў, як стралялі?
— Ды ўвесь час страляюць... Вось скажы, што з малым рабіць?
— Давай панясем да бацькі! — парадзіў Сідар.
Пачапіушы вінтоўкі цераз плечы, паўстанцы схіліліся над Сымонкам і асцярожна ўзялі яго на рукі.
— А мо ён яшчэ не дайшоў?
Сідар крануў рукою Сымонкавага лба, пасля прылажыў вуха да грудзей.
— Ды ўжо па ўсім. Вечны пакой... Удваіх ляглі за святую справу... Хадзем, брат Сымонка, да бацькі...
Паўстанцы спешна панеслі нежывога Сымонку к курганам.
ДОЙДЗЕМ, СЫНОК
Паабапал гасцінца, вузкага, заросшага зялёнай мяккаю мураўкай, ляжала неагляднае поле залацістага жыта. Высокія тоўстыя дубцы яго згіналіся да нізу пад цяжарам ядраных важкіх каласоў.
Вузкія высокія межы, густа адзетыя застарэлым дзяцельнікам, засохшым рамонкам і павяўшым цюльпанам ды падушачкамі, разрэзвалі на доўгія стужкі, здавалася збоку, суцэльную непадзельную роўнядзь.
Далёка ад гасцінца, на цэлыя вёрсты вакол, прабягаў узрок людскі, губляючы зялёныя ніткі межаў у гушчы нахіленых каласоў жыта.
У сінім, празрыстым, як шкло, паветры, у нерухомай і спакойнай цішы паўднёвай пары насіліся пад палатном ніў, неўгамонна пеючы, рэзвыя жаўранкі. 3 гушчару жыта ім адклікаліся крыклівыя перапёлкі ды рэдкія палахлівыя драчы.
Дзесьці там, далёка, у правым канцы гасцінца, чулася пяянне жней. Знаёмыя меладыйныя гукі песень жніва вынікалі з пахучых каласоў жыта, гойдаліся над золатам ніў і, нарэшце напіўшыся паху, змаўкалі ў чыстым паветры, у праменнях сонца.
Іх змянялі новыя, яшчэ болей пявучыя, яшчэ болей звонкія ды радасныя.
Цэлых дзве гадзіны ўжо прайшла паміж сценаў жыта роўным выхілястым гасцінцам Маланка Груд з шасцігадовым сваім сынком Міхалкам.
Яна была стомлена часткаю ад хады, часткаю ад таго гора, якое гнала яе гэтым гасцінцам у чужую краіну,
далёкую ад роднага месца, знаёмых людзей, да няведамае справы, да няяснага жыцця.
За плячыма яе вісеў зашчытнага колеру невялічкі ворачак, напоўнены сякімі-такімі рэчамі; у адной руцэ яна трымала сукаваты аблузаны яловы кій, другою ж вяла за руку свайго сынка Міхалку. Хлопчык стараўся трухаць побач з маткаю, але адставаў, зрываючы між жыта розныя кветачкі. Маланка яго падцягала, азіраючыся разпораз на сынка; Міхалка ўвесь час не сціхаў лепятаць, закідаючы мацеру рознымі пытаннямі.
Маланка неахвотна адказвала сынку, а толькі час ад часу пытала ад сябе:
— А можа, ты есці хочаш, Міхалка?
Але Міхалка пра яду нібы забыў, а гаварыў зусім аб другім.
— Стаміўся, пэўна, нябожа мой?
I, сказаўшы, спогадна азіралася на сваё дзіця, шэпчучы сабе: «Ці дойдзем мы да якое мэты?»
— Адпачынем, сынок,-— праказала Маланка да сынка, параўняўшыся з невялічкай, густа заросшай паплавінкай, якая ўдавалася шырокім паўкругам у густое жыта.
Хлопчык нічога не адказаў, як бы не чуючы мацерынага запытання.
Тады Маланка моўчкі звярнула з гасцінца, узышла на паплавінку і прысела. Міхалка спакойна спыніўся каля яе. Маланка зняла з плеч ворак, расцягнула зашмаргу, дастала акрайчык хлеба і два кусочкі сыру, разлажыла гэта на траве і абярнулася да хлопчыка:
— На, еш, Міхалка!
Міхалка прагна прыняўся есці. Маланка ела марудна, раздумваючы: «Колькі хлеба! Які ўраджай у гэтым годзе! Нівы і нівы — бясконца! Спакойнае, стомленае ад цяжару, жыта міла ўсміхаецца тваім вачам. А там ужо, глядзі, і жніво пачалося... Жнуць і пяюць... А вечарам пойдуць дахаты, шчаслівыя, задаволеныя ўраджаем... А я? Што ж я буду ў гэты год жаць?»
Маланка спынілася есці; на яе вачах заблішчэлі слёзы.
«Нашу палоску сажнуць праклятыя паны... Сажнуць, або выпаляць, або вытапчуць... Ды не толькі палоску зглумяць, а і дом увесь зруйнуюць, спаляць ды, чаго добрага, над бацькамі насмяюцца. Эх, паганцы, чаго ім трэба ад нашага краю, ад нас?»
Апошнія думкі Маланка выказала ўчуткі.
Міхалка, дасюль заняты ядою, хутка павярнуўся да мацеры і запытаў:
— Мама, што ты кажаш?
— Наша поле, сынку, вось з гэткім самым пекным жытам сажнуць польскія паны; сажнуць і забяруць сабе на хлеб. Ужо не будзеш ты, каханы, хадзіць з бацькам на малацьбу.
Маланка праслязілася.
—• А дзе ж, бок, наш татка, мама?
— У Чырвонай Арміі, сынку.
— Што ён там робіць?
— Ваюе з панамі, сынок. Праганяе іх, разбойнікаў, з нашае старонкі, не пускае іх сюды за намі гнацца.
— А можа, ужо ён дома?
— He, мілы, ён не вернецца дамоў, пакуль не прагоніць паноў. Паны загарадзілі нам дарогу дадому — трэба зламаць іх загарадзь.
— А куды ж мы ідзём?
— Мы ў чужыну ідзём, сынок, ідзём шукаць сабе часовага скутку.
Міхалка, пэўна, здаволіўся адказам мацеры, бо супакоіўся і адвярнуўся да кветак, якія тут жа збоку паглядалі яму ў вочы.
Змоўкла і Маланка; змоўкла і, забыўшыся аб хлебе ў руках і аб голадзе, які вымусіў дастаць гэты хлеб з ворка, зноў адышла ў думкі і ў нарысы тых абразоў, якія так глыбока адбіліся на яе істоце. Цугам, звязна ўсталі перад ёю: падход палякаў к мястэчку, трэск стрэлаў, грукат гармат, промень пажараў, агульны пярэпалах; далей — уцёкі камуністаў і злыбедна-здавальняючая радасць багацеяў-гаспадароў... Выразна, нібы ўяў, устаў перад Маланкаю гэткі вобраз: насоўваецца цёмная дажджлівая ноч; гудзе па-за вокнамі сярдзіты вецер; свішчуць плакучыя бярозы. Яна, Маланка, сядзіць у хаце, сядзіць пры стале і, аддаўшыся ўсёю ўвагаю, піша ліст да мілага мужа, Нічыпара, які ваюе на фронце з панамі. Старыя бацькі яе спяць, спіць і Міхалка. Сціша ў хаце. Пёрка выводзіць на паперы няроўныя радкі. Словы ліюцца, ліюцца, ліюцца — няма ім канца, няма стрыму. Яе абурае палкае, маладое натхненьне, якое салодкім туманам абдымае Маланчыну істоту... Маланка забываецца, цішэй водзіць асадкаю, адцягае ўвагу ад паперы і накіроўвае прагны ўзрок крыху ўправа, наўкос, дзе спатыкае мілы твар Нічыпара... Нават чуе цёплы подых яго вуснаў... Маланка ўся дрыжыць, але, быццам заварожаная, не
можа паварушыць ніводным суставам... Некалькі доўгіх хвілін яна знаходзіцца ў салодкай напрузе. Далей — не ўтрымлівае і, сабраўшы сілу, хоча падняцца, як раптам яе аглушае страшэнны гук. Маланка ўздрыгвае, як асінавы ліст у дзікі парыў ветру... Звіняць у вокнах шыбы... Разам устаюць усе страхі панскіх гвалтаў, аб якіх ёй пісаў Нічыпар. Енкі, плач мацярок, кроў... Яна ўзіраецца ў акно і бачыць агромністы промень, усё неба ў агні. «Не, я не застануся дома, не! He дамся на глум панам. Уцяку, уцяку з мілым Міхалкам. Уцяку! Мне нездабраваць, як прыйдуць паны...» Яна паведамляе бацькам сваё рашэнне і следам хапаецца за дзіця. Бацькі пачынаюць угаварваць яе, плакаць, самі не даючы сабе адліку, што пагражае іх Маланцы ад паноў.— Астанься, дачушка,— моліць Maui.— Куды ты ў свет з дзіцем? — упікае бацька. Але яна не слухае, паспешна будзіць Міхалку, адзяе яго і, захапіўшы ворачак, прыпасены на ўсякі выпадак, кідаецца з хаты ў цемру ночы. На вуліцы яе падхапляе агульная хваля ўцекачоў і, як трэску, нясе з сабою... Куды? Дзе прыпынак?
— Мама, ідзём далей, ужо супачылі,— катурхнуў мацеру Міхалка.
Маланка ўсхапілася, як са сну, парваўшы нітку думак, і агледзелася вакол: пасля, адчуўшы ў руцэ хлеб, са смакам укусіла яго.
•— Хадзем! — настаяў Міхалка, першым выбегшы на гасцінец.
Маланка паднялася, закінула за плечы ворак і пайшла за сынам.
КНІГІ ОНЛАЙН
