Першацвет адраджэння
Выдавец: Народная асвета
Памер: 511с.
Мінск 1995
— «Што вы тут робіце?!»
Хлопцы перасталі капацца і моўчкі глядзелі на «пана».
— «Я вас пытаю, што вы тут робіце?!!» — крыкнуў ён ямчэй.
Маўчаньне.
—«Хадзі сюды!» — кіўнуў ён пальцам на большага хлапца, Пятрука.
Той, убачыўшы, што «пан» зьвяртаецца да яго, кінуўся наўцекі ў імшару. За ім, пакідаўшы капагі, пагналі другія хлапцы. Зьбегшы на імшару, хлапцы натрапілі на пляцок, дзе чырванелі прошлагодныя журавіны па белым моху. Кінуліся сквапна зьбіраць іх і забылі аб толькі што перапужыўшым іх здарэньні.
Астаўшыся пераможцам на пакінутым хлапцамі пляцу, пасрэднік прайшоўся па валатоўках, падняў мядзяны абручок і схаваў яго ў кішэнь, пасьля пазбіраў капагі і, палажыўшы іх у павозку, паехаў у вёску.
У вёсцы быў скліканы гвалтоўны, уздоймны сход. Пасрэднік доўга тлумачыў сялянам значэньне валатовак і патрэбу іх аберагаць, пагразіў штрафам на ўсю вёску за самавольную раскопку іх і, ўрэшце, запрапанаваў не штрафаваць вёскі, калі сяляне дабравольна самі, тут жа пры ім, пакараюць сваіх дзяцей.
Сяляне ахвотна згодзіліся на гэткую замену. За паўгадзіны былі дастаўлены бледныя ад прадвесьня, пасінеўшыя і дрыжачыя ад сьцюжы, голаду і страху дзеці. Адбылася экзэкуцыя, якая зацягнулася да падвячорку.
Пасрэднік, сказаўшы яшчэ вучоную расправу аб валатоўках, ветла разьвітаўся з сялянамі і паехаў.
Знаёмы ўжо нам Лявук, аціраючы сьлёзы, жаліўся туліўшай яго маці:
— Чаму ж ня секлі Сымонавай цешкі, яна ў трая больш за мяне арэхаў накапала...
Ноччу прайшла вяснавая улева*, абмыла ямы на валатоўках, і, на другі дзень, хлапцы ўжо не капалі арэхаў,
а толькі абгрызалі ліповыя пучкі ды зьбіралі журавіны на амшарыне. Пасьля ж зьбіралі масяжовыя*, «цацкі» па пяску і і.мі забаўляліся.
ТРОЦКІ ЗАМАК
Стуга блакітнавокага возера; горка; ізноў возера; ізноў горка. I так ўвесь час чарадуецца зелень з блакітам. А вось, сярод блакіту, круглы зялёны шмарагд — востраў. Там другі, трэці,— меншыя. На галоўным востраве разваліны замку. Крушні каменьня, цэглы, кавалак сьцяны; і зноў крушні каменьня. Ўвесь востраў засыпалі разваліны і выгналі на заўсёды згэтуль жывое жыцьцё. Востраў дрэмле панураны ў сваю мінуўшчыну ды пасьміхаецца ў неба пакрышанымі старчы.мі зубамі сваіх развалін. Нешта таёмнае прытаілася, прымоўкла, можа ізноў стрэпянецца, захвалюецца, загучыць, затопае, загалёкае, ажыве... Па крушнях, з пасьмешкі пакрышаных зубоў, стырчачых ў неба, відаць, што касьцістая рука сьмерці не змарозіла, а толькі прымарыла тут мінуўшчыну.
Ударыў віхор, і, са сьцен, з шэлестам, пакаціліся акрышкі цэглы... Старыя, друзлыя сьцены трасуцца ад ветру, хібаюцца, і, час ад часу, кархаюць абломкамі, мацуюцца з навалай. Многа гэтых навал, з усіх старон, год за годам і сталецьце за сталецьцем, пробуюць сьцены, а яны ўсё яшчэ перамагаюць буры і навальніцы. У старых мурох мацуецца геній старадаўнасьці з маладымі павевамі. 3 абодвых старон ёсьць страты...
Вуглавая круглая башта*, а ў ей круглыя вокныстральніцы. Вецер дзьме ў круглае вакно, як у флейту, а башта — гугнівым голасам — на старасьвецкую вайсковую нотку — бубніць вызаў камусьці ў прасторы:
Дай ў двубой, мы с табой Сілай зьмерымся...
Пугач высунуў вушатую галаву з рашчэліны муру, павёў кругом чырвоным вокам і заліўся пакоцістым сьмехам: — Гу-гу-гу-га-а!
Нехта са старога замку на беразе клікнуў яму ў адповедзь: — Г а-а-а!
Насупілася неба, і секануў, бытцам тысячамі доўгіх, бліскучых дубцоў, крывы дождж.
Я схаваўся пад засьцень старых мураў і пачаў азірацца. На змочаным. дажджом, шэрым ад часу, тынку 180
ўнутраннай сьцяны готыцкага стылюзамку праступілі стараветныя сьценныя малятуры*. Абрысаваліся контуры кастырных візантыцкіх сьвятых і іх строгія, глыбокія ў містычнай задуме вочы, ўпіліся ў мяне. Я стаяў абварожаны дзіўным зьявішчам, загадкаю мінуўшчыны, разгадку якой прашчуры назаўсёды забралі з сабой у магілу. Готыцкі дах захаду крыў у сваіх нетрах генія ўсходу...
1 блізкімі, і роднымі здаліся мне насяляўшыя калісьці гэты замак пакаленьні.
Яны, як і мы, жылі і мучыліся на ўзьмежжы двох светаў, двох культур, двох процілеглых сабе сьветаглядаў, ўяўленьняў. Яны не маглі прыклеіцца да ўсходу, ані прымірыцца з захадам. I ў сьвядомасьці прамігнула моднае ад нейкага часу слова «Еўразія».
Мысьль стропнулася як спалошаны птах і стала біцца аб страніцы пажоўклых, забытых, нікому не патрэбных ў клуме рэальнасці, краёвых летапісаў, шукаючы разгадкі.
I перад вачыма душы маей доўгім сьцягам паплылі волаты мінуўшчыны. Вялічэзныя абразы роспачнаг.а змаганьня з хіжацкім духам заходу, які прыходзіў сюды прыкрыты белым бурносам*, аздобленым эмблемай крыжа, сеяць морд і зьнішчэньне. Адкінутыя дзікім усходам пляцоўкі крыўскага і украінскага славянства туліліся да гэтых муроў, нясучы свае сьцягі з шасьціканечнымі крыжамі, а разам з імі — магутнасьць.
— Га-га-га — гу-у! Загагатаў пугач з круглае нарожнае вежы.
— Гу-га-га — га-а! Азваўся яму ў адповедзь другі ў мяне над галавою.
Ямчэй ударыў віхор, і друзлы старац сапнуў і крэкнуў. Ту-ж, каля ног маіх, зваліліся два някшталтных абломкі старой будоўлі, а за імі скаціўся знекуль камень і прыціснуў іх да зямлі.— Га-га-га — га-а! Заліваўся пугач ў башце.
А перада мной праплыў на хмары св. Мэркуры на белым кані з паднятым мячом. I па сыіяне прасунуліся цені...
Гедымін... Гедыманік... Дачка бортніка... Легенды, казкі, апавітыя хомарам вякоў. Пры іх летапісец Міхалён, патрыот, патрыот-романтык, які блудзіў у лабірынтах басень.
Віхор закружыўся, засклочыўся ў закамарках руінаў і, як вядром, пялёхнуў на другую сьцяну, з якой, амыты вадой, вынырнуў чорны чатырохканечны крыж,
намаляваны паверх св. Мікалая, біскупа Мірлікійскага.
I агністымі знакамі запырхалі перада мной супярэчлівыя ацэны летапісцаў:
«...Жыгімонт-же Кестутевіч уподоблен бысть Антіоху сірійскому і Іроду Ерусалімскому»... граміць караючы голас летапісца.
«...А Жыгмонта першого, солодкая памяць его»... пярэчыць другі, паясьняючы: «бо ён Ляхоў як собак не любіў, Літву ж і Русь нашу любіцельна мілаваў»...
А першы, паясьняючы сваё упадобленьне Жыгімонта да Антіоха і Ірада, дадае: «бо ён хацеў вынішчыці рожай шляхэцкі, а паднясьці рожай хлопскі, псю кроў».
За гэты імкненьні падняць рожай хлопскі тут, ў гэтым замку, атрымаў Зыгмунт Кестутавіч разплату з рук шляхты.
I з праразьлівай выразітасьцю ўявілася народная показка аб утопленым князю ў гэтым возеры, які пасьля сваей сьмерці ў падводных скляпох сабраў дружыну, павесіў звон і што год на Вербніцу, у гадаўшчыну сваёй сьмерці, ўдарае адзін раз у звон, даючы знаць, што ён не закінуў сваіх думак. Ведныя людзі чуюць гэты звон. Трыкротны ўдар у звон і ігра ў вайсковую трубу апавесьцяць яго выхад на сьвет. Гэты выхад паложыць KaHeu. самаволі, голаду і холаду ў хацінках з лапінкай няўжытку, з якога гаротнаму селяніну трэба ўтрымаць, накарміць, абуць і адзець ўвесь чужацкі дзяржаўны будынак, дом няволі.
Знача памяць народная не пазабыла свайго абаронцу.
Зыгмунт Кестутавіч — сялянскі герой на княжым пасадзе. Задушаны быў у Вербную нядзелю 1440 году, тут, у гэтым замку.
Пазёмы вецер кінуў на бераг водны вал, і, шорхнуўшыся аб каменыіі, ён пакаціўся ў іх, пенячыся і шэмручы.
Дождж падаў... Валы вады качаліся са стогнам па беразе. I ў гэтым глухім стогне здавалася чуваць быў надлом прабалеўшай да нетраў душы. Так плакаў стары Адам, калі ў яго за падаткі забралі апошнюю каравёшку. I як вывялі яе за вароты. Адам паў на зямлю стогнучы і называў яе, карову, маткаю. Гэта зразумее толькі той, у каго раз у тыдзень бывае на стале хлеб, а штодзень ў запечку блішчаць чатыры пары галодных дзіцячых вочак...
На паліхай вербе, над возерам, сеў крумкач і крыкнуў на ўвесь голас: «грай! грай! грай!..»
— Гу-гу-гу-гаа! Захахатаў пугач.
ПРЫВІД
Ігнат ляжаў на печы і думаў аб сваёй паганай долі. У хаце было цёмна, жонка і дзеці спалі. Думаў Ігнат аб людзкіх дастатках і ўсей душой пажадаў іх сабе. Аж тут раптам расступіліся сьцены й сьвятло заліло хату. Ігнат пачаў аглядацца, асё-ж здалёку, на белай хмарцы плыве да яго нейкая паня. Ігнату ўсё гэта дужа дзіўным здалося, і ён занямеў. А тымчасам зданьне прыпала да самага чэрэна* й станула. Цяпер Ігнат зблізка акуратна разгледзіў, што гэта грэцкая багіня, якую нядаўна бачыў нарысаваную ў нейкай кнізе, толькі чыста забыўся, як завуць яе. На галаве багіня мела залаты вяночак, аднэй рукой прыдзержывала багатую сваю вопратку, зусім непадобную да нашай, а ў другой мела грамадны рог, поўны грошы, дарагіх каменьняў і ўсялякага багацьця. Ігнату зрабілася страшна, але маўчаў і ждаў, што далей будзе.
Багіня ласкава ўсьміхнулася да Ігната і прывітала яго гэткімі славамі:
— Вітай, Ігнат, на зямлі прадзедаў тваіх! Ты думаў аба мне, і я вось прыходжу, каб надзяліць цябе ўсялякім багацьцем. Хачу зрабіць гэта праз памяць на тваіх прадзедаў, каторых некалісь-то я знала. Даўно было гэта... Бачу, у вас цяпер тут край голы, а калі я тут бывала з сваімі людзьмі, многа ўжо сот лет таму назад, бары тут, лясы шумелі. Нашы людзі прыяжджалі да вас на караблёх і лодках па дарагі бурштын, бабровыя, кунічныя і саболія скуры; на замен яны прывозілі вам бронзавае аружжа і літыя прыкрасы, маляваныя урны і рэзаныя фігуркі, каторыя вашы людзі стараліся падрабляць; няскладна ішло ім, але перараблялі ўсё на свой спосаб. Здольны народ быў, прадзеды вашы. Іх работа сьпярша была грубая, але мела ў сабе зачаткі арыгінальнай красы. Вы цяпер недзе папярэдзілі сваіх вучыцялёў; вашы майстры недзе даўно ўжо вытварылі сваю штуку? Цяпер можа ўжо вашы купцы возяць іншым народам свае вырабы, каб прамяняць іх на залаты пясок... Ці так? — усьміхаючыся спытала багіня.
Ігнат маўчаў, нічога не разумеючы з гэтай гутаркі. Багіня, не даждаўшыся адказу, далей цягнула:
— Даўныя часы гэта, ах, даўныя... Тады ў вас тут дзіч была, нашы людзі прымусілі перайсьці з каменнага да бронзавага веку. Праўда, рабілі яны гэта ня дзеля вас, але каб самім разбагацець на дарагіх вашых таварах,
каб на старасьць жыць у багацтве, піць віно з залатых кружак на ложах з слановай косьці, за сярэбранымі сталамі, сярод панадных дзяўчат, пры тонах гарфы... Дзяўчаты вашы славіліся красой; дорага плацілі за іх у Афрыцы. Дык нашы людзі кралі дзяўчат вашых. Яны заманівалі іх на берагі рэк, раскладаючы ўздоўж берагу розныя ўборы і дарагія саматканы, і калі дзяўчаты вашы прыходзілі паўзірацца на дзівы гэтыя, самі адны, без мужчын, то нашыя людзі хапалі іх і, не зважаючы на крыкі, вязалі і хавалі на дно лодак, лічучы ў думках, колькі залатых колец возьмуць за іх у Эгіпце.
КНІГІ ОНЛАЙН
