Першая Пантыйская (Мітрыдатава) вайна
Артур Зельскі
Памер: 147с.
Мінск 2004
А. Г. Зельскі
ПЕРШАЯ ПАНТЫЙСКАЯ
(МІТРЫДАТАВА) ВАЙНА
А. Г. Зельскі
ПЕРШАЯ ПАНТЫЙСКАЯ (МІТРЫДАТАВА) ВАЙНА
МІНСК
БДУ 2004
УДК 939.2/.3
ББК 63.3(0)31
350
Рэцэнзенты:
доктар гістарычных навук, прафесар К. А. Рэвяка;
кандыдат гістарычных навук, дацэнт М. I. Мініцкі
Зельскі А. Г.
350 Першая Пантыйская (Мітрыдатава) вайна / А. Г. Зельскі. — Мн.: БДУ, 2004. — 147 с.
ISBN 985485146Х.
У манаграфіі даследуецца праблема супрацьстаяння Пантыйскага царства і Рыма. Аўтар выказвае свой погляд на баявыя дзеянні пантыйскай і рымскай армій, іх колькасць, страты. Пададзены картаграфічны і схематычны матэрыял, храналогія.
Для студэнтаў гістарычных факультэтаў, выкладчыкаў, а таксама ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй антычнасці.
УДК 939.2/.3
ББК 63.3(0)31
ISBN 985485146Х
© Зельскі А. Г., 2004
© БДУ, 2004
Маёй любай матулі за яе цярплівасць, дапамогу і разуменне з удзячнасцю прысвячаю
УВОДЗІНЫ
3 даўніх часоў гісторыя войнаў цікавіць грамадства. Нягледзячы на тое, што цяпер вывучэнне гісторыі скіравана на даследаванне сацыяльных, побытавых, сямейных праблем, пытанне пра войны застаецца актуальным і ў наш час. Падзеі паказваюць, што вайна як спосаб вырашэння палітычных, этнічных, эканамічных, сацыяльных і іншых спрэчак і канфліктаў паміж дзяржавамі і народамі перанесена і ў XXI ст.
Змянілася ўзбраенне, вайсковы рыштунак, тактыка і стратэгія, але засталіся пэўныя правілы ваенных дзеянняў, што дайшлі да нас са старажытнасці. Так, напрыклад, Пантыйскія войны паказалі паспяховасць тактыкі партызанскай, так званай «малой» вайны для слабай арміі з больш моцным ворагам. Паранейшаму актуальнай застаецца і ідэалагічная барацьба, імкненне выставіць праціўніка беззаконным агрэсарам, каб апраўдаць уласныя ўчынкі ў вачах насельніцтва сваёй краіны.
Вывучэнне Пантыйскіх войнаў у прыватнасці, як і войнаў старажытнасці ўвогуле, паказвае, што ўсе прыёмы вядзення вайны, ад самых звычайных да самых жахлівых, людзі пачалі выкарыстоўваць здаўна. Пазнейшыя стагоддзі і сучаснасць не дадаюць амаль нічога новага, хіба што мяняюцца сродкі вынішчэння людзей, а спосабы тыя самыя: тут і дэпартацыя народаў, і «зачысткі» гарадоў і цэлых абласцей ад «небяспечнага» насельніцтва, што з аднолькавым поспехам прымянялі і пантыйцы, і рымляне як на тэатры ваенных дзеянняў, так і ў тыле супраць італікаў у Малой Азіі і грэкаў у Беотыі і Атыцы. А пра марадзёрства ўжо і казаць няма чаго. Яно квітнела здаўна і на яго ўсе палкаводцы ад старажытнасці да нашых дзён паглядаюць скрозь пальцы і прымаюць захады да яго спынення, калі неабходна заваяваць не тэрыторыі, а сімпатыі насельніцтва.
Пантыйскае царства знаходзілася на ўсходзе Малой Азіі. Гэта адна з эліністычных дзяржаў, што адыграла адметную ролю ў гіс
3
торыі антычнасці і аказала вялікі ўплыў не толькі на суседнія дзяржавы, але мела выключнае значэнне для вырашэння гістарычнага лёсу краін Усходняга Міжземнамор’я, асабліва для вялізнага прычарнаморскага рэгіёну. 3 поўным правам можна казаць пра ўплыў Пантыйскага царства на вырашэнне кірунку сусветнай гісторыі. Працяглае супрацьстаянне Пантыйскай дзяржавы экспансіі Рыма на Усходзе несумненна адбілася на раскладзе палітычных сіл у Рыме, садзейнічала паглыбленню ў ім палітычнага крызісу і шпаркаму пераходу да дыктатуры, а пасля і да прынцыпату.
Заснавальнікам Пантыйскага царства традыцыйна лічыцца Мітрыдат I Ктыст (302—266 гг. да н. э.) з персідскага роду Ахеменідаў [170, s. 33—39; 141, s. 150—153; 182, р. 2—7, 183, р. 95, 131 — 133; 168, р. 188; 61, с. 17—18, 30—31; 71, с. 136; 102, с. 19—38]. Асноўным насельніцтвам Пантыйскага царства былі кападакійцы. 3 цягам часу ў склад дзяржавы былі ўключаны грэчаскія гарады ўзбярэжжа Понта Эўксінскага да г. Трапезунд, a таксама тэрыторыі, заселеныя плямёнамі, што жылі на ўсходніх межах. Этнічны і сацыяльны склад Пантыйскага царства не быў аднастайным — побач з высокаразвітымі грэчаскімі гарадамі існавалі мясціны, на якіх панавалі родаплемянныя адносіны.
Пачынаючы з II ст. да н. э. Пантыйскае царства вяло актыўную знешнюю палітыку. Цар Фарнак I (каля 190—169 гг. да н. э.) ваяваў супраць Віфініі, Пергама, Кападокіі, у выніку чаго Понт набыў г. Сінопу і пашырыў свой уплыў. Знешняя палітыка Фарнака I і яго пераемнікаў паступова зрабілася зусім філэлінскай: былі ўсталяваны палітычныя і эканамічныя адносіны з Херсанэсам Таўрычаскім, умацаваны стасункі з Афінамі і Дэласам. Найбольшы росквіт Пантыйскага царства прыпадае на цараванне Мітрыдата VI Эўпатара (121—63 гг. да н. э.). Дзякуючы яго таленавітай і ўзважлівай знешнепалітычнай дзейнасці была створана вялікая Пантыйская дзяржава, якая аб’яднала амаль усе землі вакол Понта Эўксінскага. Матэрыяльныя і людскія рэсурсы гэтых зямель далі магчымасць стварыць моцную наёмную армію і ваенны флот.
На пачатку I ст. да н. э. Пантыйскае царства ператварылася ў магутную, сапраўды сусветную дзяржаву. Апынуўшыся воляю гістарычных лёсаў апошняй апораю элінізму на Усходзе, Пантыйскае царства ўпарта супрацьстаяла экспансіі Рыма, уступіўшы з ім у працяглую бязлітасную барацьбу — т. зв. Мітрыдатавы войны (89—85 гг. да н. э., 83—81 гг. да н. э., 74—63 гг. да н. э.).
4
Эфектыўнае супраціўленне рымскай экспансіі стала мажлівым толькі пры наяўнасці палітычнай волі ў кіраўніцтва Пантыйскай дзяржавы ў асобе яе кіраўніка — цара Мітрыдата VI Эўпатара. Менавіта яго намаганнямі быў створаны саюз дзяржаў і народаў басейна Понта Эўксінскага. Аднак ужо тады выявілася характэрная тэндэнцыя, што ўсе шматнацыянальныя, шматэтнічныя дзяржавы, імперыі, створаныя і ствараемыя без уліку інтарэсаў іх народаў (а гэта падаецца ўвогуле немагчымым), асуджаны раней ці пазней на заняпад і знікненне. Але Пантыйскае царства загінула не ў выніку ўнутраных сацыяльных і этнічных канфліктаў, але зза краху ваеннай машыны, зза палітычных і ваенных пралікаў уласнага кіраўніцтва. У гэтых войнах выразна выявілася мэта не проста заваёвы тэрыторый, але паслядоўнага знішчэння палітычнага праціўніка і эканамічнага канкурэнта.
Пантыйскае царства ўяўляла сабою сплаў элінскай і ўсходняй культур, своеасаблівы сінтэз іранскіх манархічных і грэчаскіх полісных традыцый. Даследаванне унікальнага феномена Пантыйскай дзяржавы пачалося ў XVIII ст. Аднак ішло яно звычайна ў рамках вывучэння старажытнарымскай гісторыі. Гэтаму спрыяла тое, што падзеі супрацьстаяння Понта і Рыма дайшлі толькі ў апісанні рымскіх ці грэчаскіх гісторыкаў прарымскай арыентацыі (Апіян, Плутарх, Страбон, Юстын, Велей Патэркул, Флор і ініпыя). Погляды другога, пантыйскага боку на гэтыя войны не былі выказаны і не захаваліся. Гэта стала адной з прычын таго, што войны Пантыйскага царства з Рымам разглядаюцца пераважна з рымскага пункта гледжання. У заходняй гістарыяграфіі пераважаюць негатыўныя ацэнкі дзейнасці Мітрыдата. Магчыма, тут дае аб сабе знаць няпісанае правіла: калі пераможцаў не судзяць, то пераможаных судзяць заўсёды і большай часткай несправядліва. Усе ўчынкі і дзеянні Мітрыдата непазбежна адлюстроўваюцца ў фінале яго канчатковага паражэння. Звычайна не ўлічваецца тое, што пэўнасць асобных сцвярджэнняў антычных аўтараў сумніўная, неабходныя звесткі часта фрагментарныя і супярэчлівыя, а некаторыя падзеі не ўзгаданы зусім. Больш таго, учынкі Мітрыдата, які быў праціўнікам Рыма, не маглі атрымаць аб’ектыўнай адзнакі ў працах антычных аўтараў. Толькі тыя з іх (Апіян, Мемнон, Страбон), хто не схільны да ідэалізацыі рымскай палітыкі, прыводзяць найбольш дакладныя факты.
5
У канцы XIX ст. і асабліва ў XX ст. з’явілася значная колькасць прац і грунтоўных даследаванняў, прысвечаных сацыяльным, эканамічным праблемам альбо тых, што ахопліваюць гісторыю Пантыйскага царства цалкам, разглядаючы ваенны бок падзей не заўсёды крытычна ці ўвогуле абыходзячы яго. Гэта датычыцца як заходняй, так і ўсходнееўрапейскай гістарыяграфіі.
Неабгрунтаваным, аднак, можна лічыць тэзіс аб вычарпальным даследаванні знешнепалітычнай гісторыі Пантыйскага царства. Цікава, што пры гэтым чытач звычайна адсылаецца да прац заходніх аўтараў, пераважна XIX ст. Нават у спецыялістаў па гісторыі вайсковага майстэрства барацьба паміж Понтам і Рымам не атрымала дастатковага асвятлення. Ваенныя падзеі часцей за ўсё разглядаюцца з традыцыйных рымскіх пазіцый. Тое, што звязана з поспехамі пантыйскай арміі, альбо прыгадваецца мімаходзь, альбо застаецца паза ўвагай.
Па сённяшні дзень гісторыкі не даюць адказу на розныя пытанні, што выяўляюцца пры разглядзе антычных крыніц і навуковых прац па гісторыі Пантыйскага царства. Праблематычнымі з’яўляюцца погляды шэрага гісторыкаў на баявыя дзеянні пантыйскай і рымскай армій, асабліва на іх колькасць, страты. Амаль зусім не распрацаваны картаграфічны і схематычны матэрыял. Храналогія таксама з’яўляецца дыскусійнай.
Неабходна адзначыць, што аўтар імкнецца разгледзець ваенныя падзеі не з рымскага, а з пантыйскага пункта гледжання. Увогуле, праблема супрацьстаяння Пантыйскага царства і Рыма ляжыць у плоскасці супрацьстаяння цывілізацый эліністычнай і рымскай, Усходу і Захаду, прычым агрэсарам у той час былі не краіны эліністычнага Усходу, якія намагаліся адстаяць сваю незалежнасць, але Рымская рэспубліка, якая ўсё больш набывала рысы імперыі.
РАЗДЗЕЛ 1
КРЫНІЦЫ I ГІСТАРЫЯГРАФІЯ АБ ПЕРШАЙ ПАНТЫЙСКАЙ (МІТРЫДАТАВАЙ) ВАЙНЕ
1.1. АСНОЎНЫЯ КРЫНІЦЫ
Час жорстка абышоўся з крыніцамі па гісторыі войнаў Понта з Рымам. Большая частка з іх незваротна страчана, але тыя, што захаваліся, даюць каштоўныя звесткі. Гэта, перш за ўсё, пісьмовыя помнікі, важнейшымі з якіх трэба лічыць творы грэчаскіх і рымскіх аўтараў: Апіяна, Плутарха, Мемнона, Страбона, Паўсанія, Флора, Салюстыя, Лівія, Велея Патэркула, Аўрэлія Віктара, Еўтропія, Юстына, Вегецыя Рэната, Франціна.
На жаль, у творах большасці з іх звесткі аб Пантыйскіх (Мітрыдатавых) войнах фрагментарныя, сапраўднасць некаторых сцвярджэнняў сумніўная. He ўсе творы, якія дайшлі да нас, з’яўляюцца поўнымі, некаторыя сведчанні адрывачныя. Да таго ж падзеі выкладаюцца выключна з рымскага боку, антычныя аўтары не пакінулі нам версію пантыйскага боку. Але і па тых крыніцах, што засталіся, можна аднавіць падзеі, ад якіх нас аддзяляе больш дзвюх тысяч год гісторыі.
КНІГІ ОНЛАЙН
