Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
я»
А.Г. Калечыц
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Зі
Беларуская ш$Е\Э
энцыклапедыя
А.Г. Калечыц
ПЕРШЫЯЛЮДЗІ НАЗЯМЛІБЕЛАРУСІ
Мінск 2015
выдлвецтвл.
вехлрускля энуыкліпелыя імя петруся вроЎкі
УДК 087.5:902/904(476)
ББК 63.4(4Бен)
К17
Серыя заснавана ў 2015 годзе
У кнізе выкарастаны фотаздымкі А. Дрыбаса, малюнкі Т. Куніцкай, а таксама матэрыялы Музейнай археалагічнай экспазіцыі Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі
Калечыц, А.Г.
К17 Першыя людзі на зямлі Беларусі: для сярэд. і ст. шк. ўзросту / А.Г. Калечыц. — Мінск: Беларус. Энцыкл. імя П. Броўкі, 2015. — 120 с.: іл. — (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя).
ISBN 9789851108653.
У даступнай форме выкладаецца працэс станаўлення чалавека, яго распаўсюджання па зямным шары, пранікнення і рассялення на тэрыторыі Беларусі. Прыводзяцца апошнія даныя, атрыманыя археолагамі краіны падчас раскопак самых старажытных помнікаў. Аповед вядзецца з улікам цеснай сувязі чалавека і асяроддзя ў кантэксце агульнапланетарных прыродных з'яў. Кніга прызначана для чытання дзецям сярэдняга і старшага школьнага ўзросту, а таксама ўсім, хто цікавіцца гісторыяй нашай краіны.
УДК 087.5:902/904(476)
ББК63.4(4Бем)
ISBN 9789851108653
© Калечыц А.Г., 2015
© Афармленне. РУП «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі», 2015
АД АЎТАРА
Паводле апошняга перапісу насельніцтва ў Беларусі пражывае каля 9,5 млн. чалавек. А калі і адкуль з’явіўся першы чалавек на нашай зямлі? У якіх умовах жыў, чым займаўся, як апранаўся, ці ўмеў размаўляць і яшчэ шмат якія пытанні ўзнікаюць у кожнага, хто цікавіцца гісторыяй нашай Бацькаўшчыны.
Я вывучаю найбольш старажытныя помнікі Беларусі, якія былі заснаваны чалавекам у каменным веку. Палеаліт, мезаліт і неаліт — тры яго састаўныя часткі. Каменным век завецца таму, што чалавек не ведаў ні бронзы, ні медзі, ні жалеза і ўсе прылады вырабляў у большасці выпадкаў з каменю, але ўжываў таксама косць, рог, дрэва, раслінныя валокны. Размова пойдзе толькі аб першым перыядзе каменнага веку — палеаліце. 3за вялікай старажытнасці і дрэннай захаванасці рэшткаў ён, бясспрэчна, з’яўляецца адным з найбольш складаных для вывучэння. Сучаснае самім фактам свайго існавання абавязана мінуламу. Без дасягненняў каменнага веку немагчымы былі б дасягненні наступных эпох.
У летапісе Зямлі ад тых далёкіх часоў захаваліся толькі невялікія адрывачныя звесткі. Асэнсаваць іх і аднавіць падзеі,
якія напаткалі нашага далёкага продка на цяжкім і небяспечным шляху першапачатковага засялення тэрыторыі Беларусі, — задача археалогіі (назва гэтай навукі паходзіць ад грэч. «археа» — старажытны і «логас» — навука).
Вывучаючы рэшткі былых паселішчаў і могільнікаў, разбураных з цягам часу жытлаў і вогнішчаў, прылады працы і побыту, зброю, мастацкія вырабы — усё тое, што ў сукупнасці завецца матэрыяльнымі рэшткамі і стварае матэрыяльную культуру, археолагі робяць рэканструкцыю ладу жыцця тагачаснага чалавека. Гэты складаны занятак нагадвае карпатлівую працу крыміналіста. Па маленькім кавалачку старажытнай пасудзіны трэба аднавіць яе выгляд цалкам, па слядах працы на прыладах з каменю даведацца, што імі рабілі.
Яшчэ цяжэй узнавіць светапогляд, узаемаадносіны паміж членамі першабытнаабшчынных калектываў. Рэчы, якімі карыстаўся наш далёкі продак, былі даволі разнастайныя. Але зза разбуральнага ўздзеяння вады, ветру, цяпла і холаду большасць з іх назаўсёды згінула. Асабліва хутка знікаюць прылады з костак, дрэва, а таксама тканіна, скура і іншыя арганічныя рэчывы. Вырабы з крэменю звычайна складаюць найбольш шматлікі матэрыял,
4
з якім даводзіцца мець справу археолагу, што вывучае каменны век і асабліва яго першы перыяд — палеаліт (ад грэч. «палеас» — старажытны, «літас» — камень).
Чалавек на тэрыторыі Беларусі з’явіўся не раптоўна і прыйшоў не на пустэчу. Гаворка пойдзе і пра тое, на якім этапе развіцця Зямлі адбылася гэтая падзея. He будзе адкрыццём, калі сказаць, што ва ўсе часы, і тады і зараз, існуе непарыўная сувязь паміж чалавекам і прыродай. Таму ўзнавіць гісторыю чалавека, як і высветліць яго адносны ўзрост, у адрыве ад навакольнага асяроддзя немагчыма. У сваю чаргу, гісторыю прыроды і чалавека на Беларусі нельга асэнсаваць без уліку агульнапланетарных падзей. Археолагі робяць свае высновы з улікам даных геалогіі, палеагеаграфіі, біялогіі і іншых навук. У нашых вандраваннях па слядах далёкіх продкаў будзем карыстацца такімі данымі і мы з вамі.
Памылкова было б думаць, што тая карціна, якую я вам паспрабую намаляваць на падставе сучаснага стану нашай навукі, не патрабуе ўдакладненняў, а высновы канчатковыя. Гэта далёка не так. Шматлікія сюжэты чакаюць дадатковых доказаў, абгрунтаванняў, так што кожны мае шанс стаць першаадкрывальнікам.
Працэс пранікнення ў таямніцы эвалюцыі прыроды і чалавека бясконцы. Кожны дзень у свеце з’яўляюцца паведамленні аб новых адкрыццях археолагаў, антраполагаў, генетыкаў і іншых спецыялістаў, якія імкнуцца дакладна высветліць шляхі паходжання прыматаў — групы млекакормячых, у якую ўваходзіць таксама чалавек і з якой узнікла ўсё чалавецтва.
Нягледзячы на амаль паўтаравекавую гісторыю вывучэння палеаліту, зроблена далёка не ўсё. На тэрыторыі Беларусі найбольш старажытных помнікаў гэтага часу знойдзена толькі два. Таму нам не абысціся без таго, каб не зазірнуць да суседзяў, асабліва калі недзе пашчасціла знайсці рэчы той далёкай пары, якія ў нас не захаваліся.
Можа асобныя старонкі майго аповеду пададуцца цяжкімі для ўспрымання. Але ўсё ж я настойліва раю вам азнаёміцца і з імі. Гэта неабходна дзеля таго, каб карціна была больш поўнай, а веды больш грунтоўнымі. Спадзяюся, што чытач, які цікавіцца гісторыяй Беларусі, знойдзе ў маёй кнізе адказы на некаторыя хвалюючыя яго пытанні, а калі захоча пашырыць свае веды, можа дадаткова звярнуцца да цікавых кніжак пра дзяцінства чалавецтва, спіс якіх даецца ў канцы гэтай кнігі.
5
мттк жытя
ГЕАЛАГІЧНЫ ГАДЗІННІК
Колькі гадоў Зямлі? Больш за 4,5 млрд. — адказваюць вучоныя. Скарыстаўшы даныя, якія дазваляюць аднавіць гісторыю планеты Зямля, вывучаючы рэшткі жывёл і раслін, даследчыкі вылучылі некалькі этапаў яе развіцця.
Эпоху, у якую нішто, акрамя грукату вулканаў, не парушала першародны спакой, змяніла эпоха з’яўлення першых арганічных спалучэнняў, якія надалі пачатак усяму жывому. Гэта здарылася каля 3,7 млрд. гадоў назад.
Геолагі ўмоўна падзялілі гісторыю Зямлі на два вялікія адрэзкі, якія назвалі эоны. Яны адпавядаюць этапу скрытага жыцця, або так званаму крыптазою (ад грэч. «крыптас» — скрыты), які займае ў гісторыі Зямлі каля 4 млрд. гадоў, і этапу яўнага жыцця, так званаму фанеразою (ад грэч. «фанерас» — яўны), працягласцю каля 0,54 млрд. гадоў (табл. 1).
Гэтыя этапы падзяляюць на эры, а іх, у сваю чаргу, на перыяды. У найстаражытнейшую архейскую эру з’явіліся прасцейшыя аднаклетачныя арганізмы — першыя насельнікі зямнога шара, па планеце пацяклі першыя рэкі.
У пратэразойскую эру (эру пачатку жыцця) было заселена толькі мора, у якім
жылі мнагаклетачныя арганізмы — першыя водарасці, чэрві і медузы.
У палеазойскую эру (эру старажытнага жыцця) жыццё спачатку віравала ў моры, гэта быў росквіт беспазваночных і рыб. Потым у сілурыйскі і асабліва ў дэвонскі перыяды на сушы з’явіліся ніжэйшыя расліны, а ў каменнавугальны перыяд — земнаводныя жывёлы, першыя насякомыя. Аднак у канцы эры адбылося вялікае «пермскае выміранне», калі знікла 95% відаў, якія тады існавалі.
У мезазойскую эру (эру сярэдняга жыцця) панавалі рэптыліі (дыназаўры), лятаючыя яшчары, птушкі і іншыя жывёлы. З’явіліся і старажытныя млекакормячыя. Сярод раслін запанавалі голанасенныя і пачалі развівацца пакрытанасенныя. У канцы мелавога перыяду адбылося хуткае выміранне дыназаўраў.
Кайназойская эра (эра новага жыцця) — час млекакормячых. На змену гіганцкім папярэднікам прыйшлі новыя шматлікія віды жывёл, у тым ліку і сучасныя, добра вядомыя нам, і, нарэшце, з’явіўся чалавек. У чацвярцічным перыядзе адбылося абледзяненне Паўночнага паўшар’я і па меры вызвалення тэрыторыі Беларусі ад ледавіка яе засяліў чалавек.
7
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Эон Перыяд Узрост, млн. гадоў Найбольш істотныя падзеі
о 0 Кайназойская Чацвярцічны 2,58 З’яўленне і эвалюцыя чалавека. Зледзяненне Паўночнага паўшар’я. Фарміраванне сучаснага складу расліннага і жывёльнага свету. У канцы — выміранне буйных млекакормячых ледавіковага перыяду.
Неагенавы 23,03 Панаванне пакрытанасенных і голанасенных раслін. Росквіт жывародных (плацэнтарных) млекакормячых. З’яўленне чалавекападобных малпаў.
Палеагенавы 66,0 Росквіт пакрытанасенных. Выміранне старажытных млекакормячых. Развіццё сумчатых і прымітыўных плацэнтарных млекакормячых.
Мезазойская Крэйдавы 145,0 Панаванне голанасенных у пачатку, у канцы — з’яўленне і пашырэнне пакрытанасенных раслін. Росквіт птушак, лятаючых яшчараў. У канцы — выміранне дыназаўраў.
Юрскі 201,3±0,2 Панаванне папарацей і голанасенных раслін. Росквіт дыназаўраў, лятаючых і плаваючых яшчараў. З’яўленне птушак.
Трыясавы 252,17±0,06 Выміранне насенных папарацей. Росквіт паўзуноў. З’яўленне дыназаўраў. Першыя старажытныя млекакормячыя.
Палеазойская Пермскі 298,9±0,15 Вялікае «пермскае выміранне», калі знікла 95% відаў. У канцы перыяду з’явіліся голанасенныя расліны.
Каменнавугальны 358,9±0,4 Росквіт плаўнавых, папарацей, сярод іх насенных і хвашчовых раслін. З’яўленне і росквіт земнаводных, насякомых, марскіх беспазваночных. Першыя паўзуны.
Дэвонскі 419,2±3,2 Пашырэнне вышэйшых споравых раслін. Росквіт і выміранне старажытных сасудзістых, з’яўленне сучасных сасудзістых раслін. Росквіт беспазваночных і рыб.
Сілурыйскі 443,4±1,5 Першыя наземныя расліны і жывёлы. З’яўленне рыб.
Ардовікскі 485,4± 1,9 Узніклі шматлікія водарасці, беспазваночныя, першыя пазваночныя.
Кембрыйскі 541,0±1,0 З’яўленне многіх груп арганізмаў, «кембрыйскі выбух».
Пратэразой 2500 Першыя мнагаклетачныя арганізмы. Маштабнае зледзяненне Зямлі.
Архей 4000 З’яўленне жыцця на Зямлі. Першыя аднаклетачныя арганізмы.
Катархей 4600
Табліца 1. Схема перыядызацыі геалагічнай гісторыі Зямлі, галоўныя падзеі і іх узрост.
8
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Як ужо гаварылася, жыццё
КНІГІ ОНЛАЙН
