Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
ння паселішчаў можна меркаваць і па складзе фаўністычных рэшткаў.
Пры ўмове вельмі сціплай інфармацыі па асобных перыядах старажытнай гісторыі ў археалогіі шырока выкарыстоўваецца метад аналогій. Калі на старажытных паселішчах, якія існавалі ў адзін час і размяшчаліся ў межах адной прыроднагаспадарчай зоны (у дадзеным выпадку ў лясной зоне), нават на значных адлегласцях
57
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
адзін ад аднаго, супадаюць такія важныя паказчыкі, як, напрыклад, склад аднатыпных прылад працы, тэхніка іх апрацоўкі, мы маем права гаварыць пра прыналежнасць іх стваральнікаў да адной культурнай супольнасці. А калі так, то і іншыя бакі жыцця і дзейнасці гаспадаркі і культуры, у тым ліку прыёмы домабудаўніцтва, маглі поўнасцю ці часткова супадаць.
Метад аналогій дазваляе вучоным запаўняць белыя плямы ў старажытнай гісторыі. У нашым выпадку можна арыентавацца як на бліжэйшыя да Беларусі рэшткі паселішчаў, якія захаваліся каля вёсак Мезін на рацэ Дзясна (Чарнігаўская вобласць), Межырычы каля г. Канева (Чаркаская вобласць, абодва Украіна), Юдзінава на Судасці, так і на іншыя больш далёкія па адлегласці аналагі. На кожным з іх выяўлена па некалькі жытлаў. Прастора вакол адкрытых вогнішчаў, знойдзеных за межамі жытлаў, была ўсыпана вялікай колькасцю прылад працы і адходаў іх вытворчасці. Ямысховішчы звычайна запоўнены косткамі. У гэтых прыродных халадзільніках захоўвалі запасы ежы і, магчыма, паліва. На некаторых паселішчах знойдзены авальныя і падоўжаныя жытлы з сістэмай вогнішчаў, размешчаных па перыметры ці ўздоўж цэнтральнай восі пабудоў.
Паколькі па складзе крамянёвых прылад Бердыж аднесены да помнікаў касцёнкаўскааўдзееўскага кола, можна меркаваць, што і жытлы гэтае насельніцтва будавала аднатыпныя. Касцёнкаўскааўдзееўскія комплексы вылучаліся наяўнасцю дакладнай планіроўкі аб’ектаў.
У фінальным палеаліце насельніцтва вяло больш дынамічны лад жыцця, a жытлы былі меншымі па памерах, больш лёгкімі і амаль заўсёды паўзямлянкавымі.
Гэта значыць, што яны былі крыху паглыбленыя ў зямлю, а дах абапіраўся на слуп, які прама ці пад вуглом знаходзіўся ў сярэдзіне памяшкання. Зверху жытлы пакрывалі галлём, шкурамі, якія прыціскалі да зямлі камянямі, палкамі.
НА ПАЛЯВАННІ
Законы прыроды да ўсяго жывога няўмольныя. Каб жыць, неабходна ежа. Яшчэ дабудоўвалі жытлы, капалі гаспадарчыя ямы на новым месцы, а самыя дужыя і самыя мужныя паляўнічыя ўжо накіроўваліся па здабычу. Нягледзячы на тое, што асноўныя сілы чалавек той далёкай пары аддаваў на пошук ежы, голад няспынна нагадваў пра сябе. Паляванне заставалася асноўным заняткам чалавека на працягу ўсяго палеаліту.
Адным з галоўных аб’ектаў палявання быў мамант. Прымітыўная крамянёвая дзіда, крамянёвая пласцінанож і — гіганцкі мамант? Цяжка сабе нават уявіць, як яго ў рэшце рэшт удавалася забіць. Зразумела, што гэта было пад сілу толькі калектыву. Трэба было распудзіць статак, каб адбіць ад яго аднаго звера, лепш слабага ці дзіцяня, тады паляванне было паспяховым.
Людзі ў каменным веку ўжывалі ў асноўным тры тыпы палявання: загоннае, з дапамогай самаловаў і забойства зброяй. Загоннае паляванне было найбольш эфектыўным. Выбраўшы стромкі абрыў і высачыўшы статак жывёл, паляўнічыя пачыналі гнаць іх насустрач смерці. Крыкі і паходні, агнявыя завесы прымушалі звар’яцелых ад жаху жывёл імчацца туды, куды накіроўваў іх чалавек.
58
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
На паляванні.
Імгненне — і дзясяткі звяроў гінулі ці калечыліся, зваліўшыся ў бездань. Тут іх дабівалі рагацінамі, камянямі, дзідамі. Яскравае пацвярджэнне гэтаму знойдзена намі ў 2006 г. падчас раскопак Юравіцкай стаянкі. Сярод ахвяр палявання, рэшткі якіх былі знойдзены на схіле глыбокага рова, сярод вялікіх валуноў, што назапасіў ледавік, а потым вымыла вада, былі косткі чатырох мамантаў. Адзін з іх быў стары і хворы, іншыя маладыя і нават зусім маленькі. Калі знаходзішся на вяршыні схілу, робіцца жудасна ад магчымасці зваліцца
на гэтыя камяні. Трэба адзначыць, што такім метадам можна было злавіць далёка не кожную жывёліну. Хуткія ногі і добры слых выратоўвалі многіх з іх. I толькі нязграбны мамант часцей за ўсё трапляў у такія пасткі.
На шляху да вадапою чалавек рабіў розныя пасткі, пакрытыя зверху галлём. Гэта былі ямы, сілкі і іншыя прыстасаванні. Ва ўмовах вечнай мерзлаты, калі грунт адтайваў толькі на 1 —1,5 м, ямы для мамантаў наўрад ці выкарыстоўваліся. Відаць, з іх дапамогай лавілі дробную дзічы
59
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Неандэртальцы палююць на дзікіх коней.
ну, капытных жывёл. Узброеныя стрэламі, дроцікамі, крамянёвымі нажамі, дубінкамі, паляўнічыя білі звера ў найбольш слабае месца — жывот, дабівалі яго камянямі, рагацінамі.
Пазней чалавек навучыўся накіроўваць жывёл у лоўчыя ямы, штучна перагароджваючы ім шлях да вадапою дрэвамі, вынайшаў петліўдаўкі, рамяні з камянямі на канцы, самаловы, што блыталі ногі. 3 валокнаў дзікарослых, а потым акульту
раных раслін ён пачаў плесці сеткі, рабіць атручаныя стрэлы.
Наканечнікі ў дзідах і дроціках замацоўвалі з дапамогай сухажылляў і раслінных валокнаў. Дрэва ці костку расшчаплялі і ў атрыманую шчыліну ўстаўлялі наканечнік стралы, змазаны смалой. Для палявання на буйнога звера маглі ўжывацца і гарпуны, зробленыя з костак. Назіральны паляўнічы добра ведаў звярыныя сцежкі і звычкі жывёл. Гэта дапа
60
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
магала яму самай прымітыўнай зброяй забіваць істот куды буйнейшых і спрытнейшых, чым ён сам.
На тэрыторыі Беларусі, дзе крутых абрываў было не так ужо і шмат, звера маглі заганяць у багністыя, балоцістыя мясціны і потым дабівалі. Паспяховае паляванне залежала ад спрытнасці і трапнага вока, а жыццё паляўнічых — ад хуткіх ног. Ранены звер у шаленстве мог нарабіць шмат бяды. Тушы буйных жывёлін расчлянялі на кавалкі і неслі ў пасёлак.
Прынцыпова іншым было паляванне ў фінальную пару палеаліту. Паляўнічая стратэгія была скіравана галоўным чынам на пошук, пагоню і забой такіх дынамічных і хуткіх жывёл, як паўночны алень. Паляванне на гэтых падвержаных сезоннай міграцыі прадстаўнікоў позналедавіковых ландшафтаў адбывалася часцей за ўсё на месцах іх перапраў праз рэкі. Лук і стрэлы, якія чалавек вынайшаў яшчэ ў фінальным палеаліце, садзейнічалі далёкім пераходам і спрыялі адстрэлу здабычы на значнай адлегласці. Дадатковай крыніцай харчавання паранейшаму былі рыбная лоўля і збіральніцтва.
АБ ГУСТАХ HE СПРАЧАЮЦЦА
Чым харчаваліся нашы продкі? Усім неабходным для жыцця палеалітычнага чалавека забяспечвалі тры галоўныя заняткі: паляванне, збіральніцтва і рыбная лоўля. Роля збіральніцтва з цягам часу паступова змяншалася, рыбнай лоўлі — наадварот, узрастала. Паблізу ледавікоў збіральніцтва давала не больш як 1% харчу, таму асноўнай галіной гаспадаркі доўгі час заставалася паляванне.
Велізарнай падмогай была рыбная лоўля. Мяркуючы па тым, як гэта рабілася зусім нядаўна ў асяроддзі плямёнаў, якія амаль да нашых дзён захавалі многія звычаі і лад жыцця далёкіх продкаў, этнографы сцвярджаюць, што рыбу елі сырой, сушылі, смажылі, варылі, пяклі, замарожвалі. Ядомыя зярняты, карані, костачкі здрабнялі камянямі перад ужываннем. Мяса елі сырым, пакуль не авалодалі агнём. Потым яго, відавочна, пачалі смажыць на распаленых камянях, падвешвалі над агнём, капцілі ў дыме, запякалі, як і рыбу, у гліне, разразалі на доўгія палоскі і вялілі, сушылі на ветры. Вечная мерзлата дазваляла доўга захоўваць мяса ў замарожаным выглядзе ў прыродных ямаххаладзільніках.
Старажытныя людзі ўжывалі ў ежу ўвесь арсенал ядомых траў, каранёў, жалуды, сцябліны, лісце, ягады, маладыя парасткі, насенне, арэхі, у тым ліку і плады вадзяных арэхаўчылімаў, яйкі птушак, мёд, малюскаў, лічынкі, мышэй і шмат чаго яшчэ. Плод вадзянога арэха, напрыклад, смачны і спажыўны. Ён змяшчае да 30% тлушчу, 2,4% бялкоў, 55% крухмалу. Яго ядуць сырым, смажаным, вараным, печаным. Гэтыя тры крыніцы харчавання забяспечвалі чалавека неабходнай колькасцю бялкоў, тлушчу, вітамінаў.
Але ўсёй гэтай ідыліі нельга зайздросціць. Нягледзячы на адносна вялікія запасы жывёльнай і расліннай ежы, часта былі галодныя перыяды. I здараліся яны не толькі зза няўдалага палявання ці прымітыўных прылад, якімі карыстаўся палеалітычны паляўнічы. Былі гады масавай гібелі і людзей, і жывёл ад эпідэмій. Каб чалавек выжыў, мудрая прырода заўсёды рэгулявала яго колькасць, значна стрым
61
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
ліваючы яе да той пары, пакуль чалавек не навучыўся штучна павялічваць ураджаі, не стварыў больш дасканалыя прылады працы і зброю, не вынайшаў метал і ўсё тое, чым мы сёння карыстаемся.
СТАРАЖЫТНЫ ПОСУД
3за даўнасці падзей многія старонкі жыцця палеалітычнага чалавека для нас застаюцца таямнічымі. Але вучоныя не абмяжоўваюцца толькі тым, што само трапіла ім у рукі. Яны няспынна шукаюць ключы да адгадкі старажытных таямніц. Шырока карыстаюцца данымі этнаграфіі, а яшчэ часцей — вынікамі эксперыментаў, якія робяць самі. Вядома, што посуд палеалітычных паляўнічых не захаваўся да нашых дзён. Але ёсць магчымасць яго аднавіць па розных даных.
Адноўлены з аскепкаў сасуд культуры ямачнаграбеньчатай керамікі часоў неаліту.
На Поўдні, напрыклад у Афрыцы, у недалёкім мінулым у якасці посуду выкарыстоўвалі бананавае лісце, ствалы дрэў, бамбук, ракавіны, панцыры чарапах, шкарлупіны яек вялікіх птушак, абалонкі арэхаў і іншыя рэчы, якія маюць значны аб’ём. У Беларусі для гэтых мэт магла ўжывацца кара дрэў і бяроста, тыя ж ракавіны, яйкі, панцыры балотных чарапах і шмат чаго іншага. Па этнаграфічных назіраннях бяроста дзякуючы вільгаценепранікальным асаблівасцям магла выкарыстоўвацца пры домабудаўніцтве, а таксама ў якасці пракладак у лодках. Аднойчы вучоныя з СанктПецярбурга паспрабавалі з адмочанай у вадзе бяросты зрабіць пасудзіну. Гэта аказалася зусім нескладанай справай. Абвязаўшы яе лыкам ці травою, атрымалі прыгожы і даволі трывалы сасуд, які можна было выкарыстоўваць не толькі для сухіх прысмакаў, але і для вадкасці. I надзвычай якаснай для гэтых мэт лічыцца таксама ліпавая кара, луб якой вылучаецца высокай валакністасцю. 3 яго можна вырабляць цэлы шэраг рэчаў — ад мачалак да матузоў і нават нітак.
На думку вучоных, у палеаліце вельмі шырока ўжываўся посуд са скуры. Выраблялі яе мноствам спосабаў. Галоўнай мэтай чалавека, які хоча вырабіць шкуру жывёлы, з’яўляецца захаванне яе ад гніення. Па этнаграфічных даных, гэтаму садзейнічалі сушка і замарожванне. Відавочна, што ў прыледавіковых прасторах Еўропы менавіта замарожванне было найбольш верагодным спосабам апрацоўкі шкур. Прыдатным, нам здаецца, гэты спосаб быў і для жыхароў палеалітычных паселішчаў Беларус
КНІГІ ОНЛАЙН
