Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
ду сыравіны, яе якасці, а таксама культурных традыцый іх стваральнікаў.
Склад прылад працы знаходзіўся ў пэўных суадносінах з вядучымі галінамі гаспадаркі той пары, а менавіта паляваннем, збіральніцтвам і рыбалоўствам, якое паступова развівалася.
Сярод паляўнічых прылад былі не толькі зброя, а і ўсё неабходнае для разборкі туш забітых жывёл, апрацоўкі іх шкур. Можна меркаваць, што па гэтым прынцыпе рабілі і рыбалоўныя прылады.
Адным з галоўных, безумоўна, былі вырабы для палявання — наканечнікі стрэл, дзіды, дроцікі. У Юравічах яны не знойдзены, а ў Бердыжы аказаліся вельмі своеасаблівыя. Дзякуючы наяўнасці прыкметнай асіметрыі чаранка (канец, які ўстаўляўся ў дрэўка) гэтыя наканечнікі атрымалі назву «наканечнікаў з бакавой выемкай». Акрамя ўжывання ў якасці паляўнічай зброі яны, відаць, маглі выкарыстоўвацца як нажы і нават як праколкі. Чаранок, на думку археолагаў, дзякуючы таму, што быў затуплены, дазваляў тры
69
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Палеалітычныя нажы.
Адметная прыкмета такіх прылад з Бердыжа — апрацоўка канцоў з дапамогай некалькіх буйных сколаў, дзякуючы чаму нож рабіўся роўным.
маць прыладу ў руцэ як нож, якім апрацоўвалі ўнутраны бок шкур жывёл.
Асобную групу складалі прылады для разборкі і апрацоўкі туш. Гэта перш за ўсё скрэблы і скрабкі, якія ўжываліся для апрацоўкі шкур, зняцця з іх тлушчу, далейшага выскрабання і размякчэння. Дарэчы лічаць, што прадукцыйнасць познапалеалітычных скрабкоў увогуле залежала ад даўжыні рабочага ляза і зручнага замацавання прылады. Дробныя скрабкі, відаць, замацоўвалі ў рукаятках. Для апрацоўкі круглай паверхні дрэва, косці ўжывалі скоблі (прылады з выемкай). Сярод рэжучых прылад шмат мясных і стругальных на
жоў, зробленых з масіўных пласцін. Нажы для мяса, як устанавілі археолагі, былі сіметрычныя, а для рыбы — асіметрычныя. Трэба нагадаць, што нажы з Бердыжа маюць выразныя адметныя рысы. Менавіта падпраўка іх канцоў з брушка буйнымі сколамі і наяўнасць вышэйадзначаных наканечнікаў з бакавой выемкай дазваляюць сінхранізаваць Бердыж з шэрагам помнікаў так званай касцёнкаўскааўдзееўскай культуры.
Разцы, прылады, прыстасаваныя для работы па дрэве і косці, у палеаліце мелі шырокае распаўсюджанне. Менавіта разцамі зроблены цудоўныя гравюры на
70
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
косці. Паглядзіце ўважліва на іх знешні выгляд і спосабы ўжывання. Тыпы іх разнастайныя, а выконвалі з дапамогай разцоў амаль тыя ж аперацыі, што бытуюць і ў нашы дні. Толькі матэрыял быў іншы.
Для праколвання ў скурах адтулін, каб іх сшыць, краўцы і шаўцы тых часоў рабілі праколкі. Калі ў Бердыжы знойдзены праколкі толькі з крэменю, то ў шмат якіх суседніх паселішчах — з костак, звычай
Палеалітычныя разцы: a — для вырабу разцоў у Бердыжы, як і ў іншых старажытных паселішчах, выкарыстоўвалі пласціны, а таксама адшчэпы і спрацаваныя нуклеусы;
6 — як і ў наш час, іх шырока ўжывалі як прылады для вырабу пазоў. Але асноўным матэрыялам, які апрацоўвалі разцамі, у палеаліце быў не метал, а косць і дрэва.
71
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Сякера з Бердыжа, зробленая са спрацаванага нуклеуса.
Адзін са спосабаў ужывання сякер.
Першыя шылы і іглы былі зроблены з костак птушак ці дробных жывёл.
на дробных птушыных. А ёсць і сапраўдныя іголкі з адтулінамі, у якія ўцягвалі, відаць, сухажыллі ці ніці з раслінных валокнаў.
У любой гаспадарцы не абысціся без прылад для сячэння. Першыя прымітыўныя сякеры былі груба абабітыя. Часта ў якасці іх выкарыстоўваліся завостраныя камяні ці спрацаваныя прылады. Потым сякеры сталі вырабляць спецыяльна: яны зрабіліся больш вузкімі і больш прыдатнымі для выкарыстання. Калі трэба было зваліць вялікае дрэва, яго маглі спачатку падпаліць.
Калі сякера — гэта прамалязовая прылада для сячэння, то цясла — прылада папярочналязовая. Як і ў выпадку з нажамі для мяса і рыбы, гэтыя рэчы адрозніваюцца паміж сабой знешне па ступені сіметрычнасці ляза і спосабе замацавання ў рукаятцы. Лязо і чаранок сякер знаходзіліся ў адной плоскасці, цё
72
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
Палеалітычныя вырабы з костак.
слаў — пад вострым вуглом. Замацаваць іх у рукаятцы было складана. Яе ролю выконвалі рагавыя муфты, расшчапаныя ці са спецыяльна прасвідраванай адтулінай, звычайныя палкі. Калі сякеры і цёслы ўжываліся для апрацоўкі дрэва, то матыкі, кіркі, кайлы, канструкцыйна блізкія да цёслаў, патрэбны былі для здабычы каменнай сыравіны, падчас земляных работ і збіральніцтва. Адрозніваюцца яны паміж сабой прапорцыямі і формай. Папершае, матыкі даўжэйшыя, а падругое, яны маюць шырокае лязо, але тонкі профіль, а кайлы — вузкае трохвугольнае лязо.
Усе гэтыя прылады шырока ўжываліся ў палеаліце, але, на жаль, многія з іх вя
домы нам толькі па знаходках у суседзяў, таму што на стаянках Беларусі амаль не захаваліся вырабы з косці. Яны зрэдку трапляюць у больш позніх помніках, але, відавочна, шырока ўжываліся ўжо ў палеаліце. 3 рагоў аленя на стаянцы Сунгір зроблены ўдарныя прылады, падобныя на малаткі, з косці — землекапалкі, стругі (прылады для апрацоўкі шкур), праколкі, вельмі тонкія шылы, іголкі, долаты, матыкі, кінжалы, наканечнікі дзід, мастацкія вырабы. Зямлю перакопвалі з дапамогай каменных кліноў, матык, капалак з дрэва, косці, рога.
Асабліва шырокім попытам карысталіся біўні маманта, з якіх рабілі шматлікія прылады працы і зброю, пацеркі і падвескі, бранзалеты і розныя фігуркі, вы
73
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Упрыгажэнні з костак, зубоў, ракавін, бурштыну. Знойдзены на паселішчах каля вёсак Мезін і Сунгір (па І.Р. Шаўкаплясу, О.М. Бадэру, З.А. Абрамавай).
Арнаментаваная чурынга з біўня маманта. Знойдзена К.М. Палікарповічам на паселішчы Елісеевічы.
Жаночая статуэтка.
Знойдзена
К.М. Палікарповічам у час раскопак Елісеевіцкай стаянкі на р. Судасць у Бранскай вобласці.
Зроблена з біўня маманта. Яскрава ўвасабляе сабой жанчынумаці, сімвал жыцця і неўміручасці роду людскога.
74
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
карыстоўвалі як звычайныя дубіны, упрыгожваючы іх. Надзвычай прыгожа арнаментаваны так званыя чурынгі — пласціны з біўня. Узор на іх нагадваў скуру змяі ці рыбную луску. Асабліва шырока косць выкарыстоўвалася для вырабу прадметаў мастацтва. Сярод іх музычныя інструменты, шматлікія ўпрыгажэнніпадвескі з іклаў жывёл, костак птушак, арнаментаваныя дыскі, жаночыя статуэткі, фігуркі звяроў, гузікі і інш.
Знойдзены таксама прылады з косці і рога з нарэзкамі, насечкамі, слядамі стругання, гравіроўкай, прызначэнне якіх дагэтуль застаецца невядомым.
У МАЙСТЭРНІ МАСТАКА
Праца па вырабе ўсяго неабходнага набору прылад для гаспадарчых мэт вялася няспынна. Відавочна, яшчэ не было спецыялізацыі па вытворчасці нейкіх канкрэтных прылад канкрэтнымі людзьмі. Кожны мужчына, як кажуць, «быў майстрам на ўсе рукі». Ён мог апрацаваць і камень, і костку, і дрэва. Мог паляваць і будаваць. Кожны падлетак пераймаў вопыт старэйшых. Толькі разьба па косці, наскальны роспіс, верагодна, былі заняткам нямногіх. Як і ў наш час, талент мастака і скульптара — рэдкі дар прыроды.
Першыя жывапісцы.
75
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Малюнкі з палеаліту.
76
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
Малюнкі з палеаліту.
77
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Малюнкі з палеаліту.
78
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
Для размалёўкі скальных паверхняў, косці, цела чалавека першабытны мастак выкарыстоўваў чырвоны, карычневы, жоўты, чорны, белы колеры. Асабліва шмат на помніках палеаліту, напрыклад у Касцёнках, цёмнавішнёвай фарбы. Як рабілі гэтыя фарбы? Правёўшы адпаведныя эксперыменты, археолагі высветлілі, што рознакаляровыя фарбы атрымлівалі з дапамогай розных прыродных мінералаў. Жоўты колер, напэўна, — з охрыстага ліманіту, а яркачырвоны і цёмнавішнёвы — з гематыту.
Круглыя камяні з праменьчатай пабудовай (сферасідэрыт) і ліманіт, якія
збіралі ў наваколлі, змяшчалі ў вогнішча. Хвілін праз трыццаць найбольш рыхлыя, іржавыя кавалкі рабіліся цёмнавішнёвымі і можна было саскрабаць з іх чырвоную пудру. Калі такі камень пратрымаць у агні 6—10 гадзін, ён наскрозь робіцца цёмнавішнёвым. Працэс пераходу вокісу жалеза з аднаго стану ў другі вельмі складаны, дае шмат адценняў, у тым ліку і фарбы вохрыстых тонаў. Алыя тоны, згодна з тымі ж данымі, атрымлівалі з глін неагенавага ўзросту там, дзе яны захаваліся на паверхні. Ва ўсіх выпадках аснову фарбуючага рэчыва складалі вокіслы жалеза.
Першабытны скульптар.
79
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Выявы жывёл, выразаныя першабытным майстрам.
У якасці чорнай фарбы, апрача драўніннага і касцявога вугалю, выкарыстоўвалі вокіслы марганцу, якія сустракаюцца ў берагавых абрывах. Белы колер давала крэйда. Усё гэта расціралася камянямі і змешвалася з вяжучым рэчывам, у якасці якога выкарыстоўвалі тлушч, бялок яек, кроў, сок раслін. Наносілі фарбы кавалкамі воўны, пер’ямі, галінкамі, пучком звязаных валасоў. Сакрэты трывалых фарбаў, несумненна, зарадзіліся яшчэ ў палеаліце. Інакш не дайшлі б да нас праз вякі і пакаленні шэдэўры наскальнага жывапісу і скульптуры.
3 шэрагу пералічаных рэчываў у Беларусі ёсць усё, нават неагенавыя глі
ны, невялікія выхады якіх на паверхню вядомыя на тэрыторыі Чавускага раёна Магілёўскай, Столінскага раёна Брэсцкай, Лоеўскага раёна Гомельскай і іншых абласцей. Усяго астатняга — колькі хочаш. У час раскопак Бердыжскага паселішча ў адным з раскопаў была выяўлена вялікая вохрыстая пляма не зусім правільнай акруглай формы. 3 чым яна была звязана, сказаць цяжка, бо нічога побач з ёю не было. A вось на могільніках больш позніх часоў, напрыклад, бронзавага веку, знойдзены магілы, дзе нябожчыка засыпалі вохрай. I прыйшоў гэты звычай адтуль, з далёкіх палеалітычных часоў.
80
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
ПРА МОВУ, ЛІЧБЫ IІНШЫЯ ЦІКАВЫЯ I ЗАГАДКАВЫЯ РЭЧЫ
Некаторыя пытаюць, ці ўмелі размаўляць старажытныя людзі, калі навучыліся лічыць, чытаць і пісаць? Акадэмік І.П. Паўлаў, адкрыўшы другую сігнальную сістэму, устанавіў, што прырода прадугледзела мову толькі для чалавека. Праца, якая стварыла чалавека, стварыла і гукавую мову — вялікі сродак зносін, які дазваляў з пакалення ў пакаленне перадаваць традыцыі, культуру, тэхнічныя дасягненні.
Ужо ў раннім палеаліце людзі, відавочна, «перагаворваліся» паміж сабою з дапамогай гукаў і жэстаў.
Мысленне
КНІГІ ОНЛАЙН
