КНІГІ ОНЛАЙН

Першыя людзі на зямлі Беларусі

Алена Калечыц

Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі

Памер: 120с.

Мінск 2015

135.93 МБ

�алавека і яго мова ўзніклі адначасова. Так, напрыклад, некаторыя вучоныя сцвярджаюць, што неандэртальцы не былі прамымі продкамі краманьёнцаў — гэта значыць нас з вамі, бо з прычыны асаблівасцей будовы гартані і насаглоткі не маглі гаварыць членараздзельна. Гэтым продкам, на іх думку, быў іншы чалавек, які развіваўся паралельна. Ён жыў прыкладна 150 тыс. гадоў назад. Абстрактна мысліў і стварыў шэдэўры першабытнага мастацтва. Магчыма, нехта з маладых чытачоў з цягам часу зможа канчаткова вырашыць, ці быў ён прамым продкам чалавека сучаснага фізічнага тыпу. I куды тады дзеўся неандэрталец, які зайшоў у тупік эвалюцыі? Ці не ягоныя нашчадкі, празваныя ў наш час «снежным чалавекам», блукаюць па заснежаных скалах
Гімалаяў і Альпаў і ўзбуджаюць уяўленні сучаснікаў сваім застрашлівым абліччам?
Лічыць чалавек таксама навучыўся вельмі рана. Трэба было падлічваць забітых жывёл, сустрэтых у лесе людзей, ведаць колькасць пражытых гадоў, фіксаваць нейкія паслядоўныя падзеі. Усё гэта, відаць, пачалі рабіць спачатку з дапамогай насечак, нарэзак, кропак на костках, засечак на дрэвах, пазней сталі завязваць вузельчыкі.
Першымі лічыльнымі палачкамі, зразумела, былі пальцы рук і ног. Аналіз вялікай колькасці засечак, якія захаваліся, дазволіў вучоным устанавіць лічбавыя рытмы на лік 3, 5, 7, 9, 10, 12 і інш. У міфалогіі многіх народаў асабліва свяшчэнная лічба 7. 3 ёю звязваюць колькасць дзён, фазы месяца і месячны каляндар у цэлым. А вось чытаць і пісаць нашы продкі навучыліся даволі позна. На тэрыторыі Беларусі — недзе толькі ў 10 стагоддзі нашай эры, з прыняццем хрысціянства.
Бівень з нарэзкамі.
81
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
ЛЮДЗІI ДУХІ
Імкненне растлумачыць з’явы прыроды, сваю існасць і сваё месца ў навакольным свеце было прычынай, што выклікала фарміраванне розных рэлігійных ўяўленняў. Зараджэнне мастацтва, першых рэлігійных уяўленняў, пахавальнага і іншых культаў адбылося толькі ў канцы ашэльскага і ў мусцьерскі перыяды. Інтарэсы дзікуна абмяжоўваліся здабычай ежы, задавальненнем прасцейшых патрэб для існавання.
3 развіццём свядомасці з’явілася вера ў звышнатуральныя сілы. Людзі той пары не маглі растлумачыць прыроду з’яў, змену дня і ночы, пораў года, рух нябесных цел і інш. Усё, на іх думку, залежала ад волі злых і добрых духаў. Ім дарылі падарункі, маліліся. Зубы звяроў, кавалкі бурштыну і іншыя прадметы насілі ў якасці ўпрыгажэнняўамулетаў, якія павінны былі ахоўваць гаспадара ад няшчасцяў. З’явілася вера ў замагільнае жыццё.
Знешні выгляд мужчыны, рэшткі якога знойдзены на паселішчы Касцёнкі4 (Маркіна Гара).
Рэканструкцыя М. М. Герасімава.
У мусцьерскую эпоху пахавальны абрад суправаджаўся засыпкай нябожчыка зямлёй і каменнем. Калінікалі ў пахаваннях знаходзяць і кавалкі чырвонай вохры. У гэтую эпоху зараджаліся і іншыя рэлігійныя вераванні. Чарапы жывёл, на якіх палявалі, былі аб’ектамі рытуальных дзеянняў.
У познім палеаліце гэтыя ўяўленні склаліся ў першабытную рэлігію. З’явіўся анімізм — вера ў душу, якой надзяляліся і чалавек, і жывёла, і расліна. Памерлых пачалі хаваць у скурчаным стане, засыпаць вохрай, класці побач камяні і касцяныя прылады працы, зброю, упрыгажэнні, будаваць над імі пахавальныя збудаванні. Палеалітычныя пахаванні — вельмі багатая, але надзвычай рэдкая крыніца, якая асвятляе не толькі духоўны свет першабытнага чалавека, але і некаторыя бакі яго матэрыяльнай культуры. На УсходнеЕўрапейскай раўніне з часу позняга палеаліту іх вядома толькі пяць, а ў Беларусі, на жаль, пакуль не знойдзена ніводнага.
На помніку Касцёнкі4 (Маркіна Гара), што ў Варонежскай вобласці Расіі, добра захаваўся шкілет мужчыны, якому было прыблізна 25 гадоў. Яго знешнасць адноўлена дзякуючы добрай захаванасці костак чэрапа. Перад пахаваннем ён быў моцна звязаны. Каб надаць целу скурчаны стан рукі падцягнулі да грудзей, калені да жывата, пяткі да таза. У такім выглядзе яго амаль уціснулі ў магільную яму, дно якой было густа пасыпана вохрай. Гэта адно з самых ранніх вядомых нам па часе пахаванняў. Датуецца ранняй парой позняга палеаліту.
У больш познія часы памерлых хавалі на спіне. Надзвычай багатыя пахаванні, якія мы ўжо згадвалі, знойдзены на па
82
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
селішчы каля вёскі Сунгір. Нябожчык, мужчына 55—65 гадоў, быў пахаваны з вялікай колькасцю рэчаў. Сярод іх больш за 20 бранзалетаў з біўня маманта, прылады працы з крэменю, 3500 касцяных пацерак, якімі была расшыта вопратка. Адзенне складалася са скураной ці футравай кашулі, якую апраналі цераз галаву, доўгіх штаноў з таго ж матэрыялу і сшытага скуранога абутку. Усё гэта, пачынаючы ад галаўнога ўбору, упрыгожана мноствам пацерак.
Яшчэ большую цікавасць уяўляюць пахаванні адначасова памерлых ці забітых хлопчыка 12—13 гадоў і дзяўчынкі 7—8 гадоў, раскапаныя на тым самым помніку. Яны былі пакладзены галавой адзін да аднаго. У магіле знойдзена больш за 7 тыс. касцяных пацерак, каралі з іклаў пясцоў, бранзалеты, розныя выявы жывёл і, што асабліва цікава, надзвычай доўгія дзіды з біўняў маманта. Выпрастаць амаль трохметровы бівень, закручаны ў дугу, і ў наш
Магічныя абрады першабытных людзей.
83
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Магічны рытуал перад паляваннем на мядзведзя.
час справа вельмі цяжкая. Знаходка сведчыць аб тым, што мы вельмі слаба ўсведамляем рэчаіснасць тых далёкіх часоў, калі лічым палеалітычнага чалавека ледзь не дзікуном.
3 цягам часу ў кожным родзе з’явіўся свой татэм — жывёла ці расліна, на якіх нельга было паляваць зусім, ці, забіваючы, трэба было дзякаваць жывёле і ўсяляк яе ўслаўляць, лічачы сваім родзічам. У го
нар татэмаў рабілі святы, ім пакланяліся, імітавалі звычкі звяроў, апраналіся ў іх шкуры. Кавалкі шкур, косці і іншыя рэчы маглі быць свяшчэннымі фетышамі, асабліва паважанымі членамі роду. З’явіўся культ продкаў, розныя чараўнічыя абрады, якія адбываліся нават з музычным суправаджэннем. Але культавыя забароны ў пэўнай ступені тармазілі грамадскае развіццё.
84
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
Набор музычных інструментаў з палеалітычнага паселішча каля в. Мезін (па З.А. Абрамавай і І.Р. Шаўкаплясу).
Я не памылілася, дарагі чытач, успомніўшы музыку. Цэлы набор музычных інструментаў знойдзены ў адной з пабудоў Мезінскага палеалітычнага паселішча, што існавала на сучаснай тэрыторыі Украіны. Сярод іх ударныя і шумавыя прыстасаванні, зробленыя з костак маманта. Усе інструменты гэтага аркестра шчодра пакрыты чырвонай фарбай — вохрай. Ёю ўсыпана і падлога жытла. Дарэчы, чырвоны колер быў самы паважаны сярод фарбаў у асяроддзі старажытных мастакоў і паляўнічых. Чырвоная вохра яшчэ зусім нядаўна шырока выкарыстоўвалася многімі плямёнамі, якія знаходзіліся на нізкім узроўні развіцця. Гэты колер сімвалізуе агонь і кроў. Таму ўсе абрады, якія адбываліся перад вялікім паляваннем, пахаваннем нябожчыкаў, усялякія загаворы ад хвароб і іншых напасцей ажыццяўляліся пад знакам чырвонага колеру.
КОЛЬКІ НАС БЫЛО Ў ПАЛЕАЛІЦЕ?
На гэтае пытанне вельмі цяжка адказаць. Вучоныя падлічылі, што ў мусцьерскую эпоху насельніцтва ўсяго зямнога шара наўрад ці перавышала 1 млн. чалавек. Прырост яго на пачатковых этапах людской гісторыі быў вельмі марудны. Антраполагі, вывучаючы рэшткі пахаваных у палеаліце людзей, прыйшлі да высновы, што сярэдняя працягласць жыцця чалавека амаль не перавышала 20 гадоў. Чалавек паміраў, ледзьве паспеўшы пакінуць патомства.
Антраполаг В.П. Аляксееў падлічыў, што з 39 неандэртальцаў, чарапы якіх захаваліся да нашага часу, 38% памерла ў дзяцінстве (да 11 гадоў), 10% — у 12—20 гадоў, 15% — у 21—30, 25% — у 31—40 і каля 8% — у 41—50 гадоў. Толькі адзін чалавек пражыў крыху больш за 50. Прычынай гібелі былі часцей за ўсё трагічныя
85
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗ! НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
выпадкі на паляванні, смерць ад ран і ад рэўматызму. Тыя ж, хто выжыў у суровай барацьбе, былі вельмі моцныя, магутнага целаскладу, з выдатнымі зубамі і добра развітымі нюхам і слыхам. Далейшы рост колькасці людзей уражвае. У 5м тысячагоддзі да нашай эры на Зямлі жыло ўжо 20 млн. чалавек. У 1988 г. іх колькасць перасягнула за 5 млрд., а ў 2013 г. нас было амаль 7,3 млрд.
Спадзеючыся, што знойдзенымі ў Беларусі палеалітычнымі помнікамі каля Падлужжа і Юравіч спіс далёка не вычэрпваецца, не хацелася б нават падсумоўваць колькасць яе жыхароў у тыя далёкія часы, бо пры такім стане нашых ведаў іх на пальцах пералічыш. Нават калі на абодвух паселішчах жыло 4—5 сем’яў, колькасць жыхароў і іх шчыльнасць на працягу палеаліту адносна плошчы тэрыторыі надз
Неандэртальцы палююць на валасатага насарога.
86
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
вычай малыя. Плошча Беларусі 207,6 тыс. км2. Атрымліваецца 1 жыхар на 3 з лішкам тысячы квадратных кіламетраў. Разам з тым нічога дзіўнага тут няма. Гледзячы на шчыльнасць эскімосаўкарыбу, дзе на аднаго чалавека ў 19 ст. прыпадала 300 км2 плошчы, ці жыхароў Таймыра, дзе на аднаго было 400 км2, гэта зусім верагодныя лічбы.
Толькі ў фінальную пару палеаліту насельніцтва тэрыторыі Беларусі рэзка па
вялічылася. Для таго, каб падлічыць яго колькасць, існуюць розныя методыкі. Але, каб іх выкарыстоўваць, неабходна максімальна дакладна высветліць колькасць паселішчаў, ведаць, калі па часе яны існавалі і шмат іншых дэталяў. Гэтая праца пакуль не зроблена. Кожны з чытачоў мае шанц стаць даследчыкам, у тым ліку і гэтай цікавай праблемы.
ПЫТАННІI ЗАДАННІ ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ
1.	Калі чалавек пачаў будаваць штучныя жытлы і якяны выглядалі?
2.	Якія спосабы і прылады выкарыстоўвалі палеалітычпыя паляўнічыя?
3.	Пералічыце галоўныя гаспадарчыя заняткі палеалітычных людзей.
4.	Які посуд выкарыстоўвалі першапасяленцы і чым яны харчаваліся?
5.	Як выглядала вопратка палеалітычных жыхароў?
6.	3 якой сыравіны рабілі свае прылады першабытныя людзі?
7.	Пералічыце галоўныя катэгорыі прылад і мастацкіх вырабаў, якія вядомы нам з часоў палеаліту.
8.	Якрабілі першыя фарбы?
9.	Калі чалавек навучыўся лічыць, чытаць і пісаць?
10.	Калі іўякой форме з’явіліся першыярэлігійныяўяўленні?
11.	Што вы ведаеце аб працягласці жыцця і колькасным складзе палеалітычных паляўнічых?
87
сцгжш
APXRMAH
А зараз мы пагаворым аб тым, як шукаць старажытныя паселі�