Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
(біястратыграфічныя) і геолагастратыграфічныя. Першыя ў сваю чаргу падзяляюцца на фларыстычныя і фаўністычныя, бо расліны, як і жывёлы, з’яўляюцца яскравымі паказчыкамі клімату.
У перыяды паміж наступленнем ледавікоў жыццё адраджалася. У вадаёмах асядалі і назапашваліся тонкія праслойкі раслінных рэшткаў. Вывучаючы сярод іх вегетатыўныя часткі раслін, якія захаваліся, а таксама споры, пылок, насенне і плады, можна лёгка аднавіць відавы склад расліннасці тых далёкіх часоў. Спецыялісты, якія вывучаюць такія рэшткі, называюцца палеакарполагамі (ад лацінскага «карпус» — плод) і палінолагамі (ад грэчаскага «палінэ» — тонкі пыл). 3 іх дапамогай мы можам атрымаць адказ на пытанне, якой была флора Зямлі ў далёкім мінулым.
3 мэтай атрымання адносных дат адкладаў вывучаюць таксама мікраскапічныя водарасці (альгалагічны метад), сярод
іх — дыятамеі (дыятомавы аналіз), бактэрыі, адбіткі раслін і інш. Даволі часта ў археалогіі ўжываюць таксама дэндрахраналагічны метад датавання, заснаваны на падліку гадавых кольцаў на зрэзах ствалоў дрэў. Яшчэ больш надзейныя вынікі дае аднаўленне клімату па фаўністычных рэштках, якія захаваліся ў зямлі. Ці бачыў хтонебудзь жывога майскага жука, напрыклад, зімой? He, ён вылятае толькі тады, калі сярэднясутачная тэмпература паветра дасягае пэўнага рубяжа.
Галоўнымі з фаўністычных метадаў з’яўляюцца: тэрыяфаўністычны (іншая назва — мамалагічны; абапіраецца на вывучэнне костак млекакормячых), іхтыялагічны (вывучэнне рэшткаў рыб), малакалагічны (вывучэнне малюскаў), арніталагічны (вывучэнне костак птушак), герпенталагічны (вывучэнне паўзуноў і земнаводных), энтамалагічны (вывучэнне рэшткаў розных насякомых), астракадалагічны (вывучэнне ніжэйшых ракападобных) і інш. Да метадаў, якімі карыстаюцца з мэтай стратыграфічных пабудоў, належаць таксама антрапалагічны і археалагічны метады.
Сярод непалеанталагічных метадаў у дачыненні да патрэб археалогіі неабходна назваць стратыграфічны, геалагічны, мінералагічны, петраграфічны, літалагічны, грануламетрычны, палеамагнітны, геахімічны, палеапедалагічны, геамарфалагічны, палеапатамалагічны, гідрагеалагічны і інш.
Методыка выкарыстання вынікаў вышэйпералічаных метадаў розная. Уявіце сабе, што перад вамі рэшткі мноства раслін, якія сабралі на тарфяніках і каля старых рэчышчаў і прамылі праз тонкае сіта. Вызначыўшы па іх відавы склад рас
100
У СЦЕНАХ ЛАБАРАТОРЫІ
Паляванне на валасатага насарога.
101
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Гравюры першабытных мастакоў.
102
I
У СЦЕНАХ ЛАБАРАТОРЫІ
лін можна акрэсліць на карце свету тыя тэрыторыі, дзе гэтыя віды зараз растуць. Такія прыродныя зоны пашырэння віду жывёл ці раслін называюцца арэаламі. Калі потым арэалы распаўсюджання раслін ці жывёл сумясціць, то знойдзецца адно ці некалькі месцаў, дзе ўсе ці большасць з іх суіснуюць на Зямлі ў наш час. 3 дапамогай такога арэалагічнага метаду лёгка аднавіць клімат (тэмпературу, колькасць ападкаў, глебу) і тых далёкіх часоў, да якіх адносяцца сабраныя намі рэшткі. Дастаткова даведацца, якія тэмпературныя паказчыкі там існуюць у нашы дні.
Досыць часта намаганні археолагаў і спецыялістаў пералічаных дысцыплін цесна сутыкаюцца. Падчас раскопак археолагі адбіраюць узоры для датавання рознымі метадамі і ў сваю чаргу распрацоўваюць і карыстаюцца спецыяльнымі метадамі даследавання. Адзін з галоўных — тыполагатэхналагічны аналіз. Пры вызначэнні тыпу прылады ўлічваюць яе форму, характар рабочага краю і другаснай апрацоўкі, функцыянальнае прызначэнне вырабу. Сукупнасць гэтых прыкмет і стварае тып прылады, а сукупнасць характэрных для комплексу тыпаў дае ўяўленне пра тэхналогію, індустрыю — важнейшы кампанент палеалітычных культур.
Ёсць і другі важнейшы элемент пазнання — вывучэнне тэхнікі расшчаплення і апрацоўкі прылад. Тэхналагічны аналіз дазваляе прасачыць, якімі тэхнічнымі прыёмамі карысталіся старажытныя майстры і як паступова адбывалася эвалюцыя крэмнеапрацоўкі. Зараз археалогія каменнага веку засноўваецца на вывучэнні не толькі «кіруючых тыпаў», а на ўсім комплексе знаходак, што дазваляе аднавіць і параўнаць розныя індустрыі.
Старажытная прылада ў руцэ нашага сучасніка.
«А як даведаліся, для чаго выкарыстоўваліся тыя ці іншыя рэчы?» — спытаеце вы. На дапамогу прыходзяць даныя этнографаў, сабраныя ў час знаходжання сярод жыхароў адсталых плямёнаў, якія жылі ўжо ў 20 стагоддзі амаль так, як і ў каменным веку. Надзейным саюзнікам археолага ў раскрыцці таямніц вытворчасці старажытных часоў стаў трасалагічны аналіз. Гэты метад распрацаваў С.А. Сямёнаў.
Сутнасць яго заключаецца ў вывучэнні слядоў дзейнасці чалавека, якія застаюцца на вырабах. 3 дапамогай толькі каменю спецыялісты вырабляюць прылады працы, падобныя на старажытныя. Працуюць імі, выконваючы ўсе неабходныя аперацыі па разборцы туш жывёл, апрацоўцы іх шкур і г.д. Потым з дапамогай мікраскопа вывучаюць сляды спрацаванасці, якія засталіся на прыладах. Ведаючы, якія сляды атрымліваюцца на крамянёвай прыладзе, якой, напрыклад, скрэблі шкуру, лёгка знайсці сярод старажытных прылад тыя, якія ўжываліся менавіта для гэтых мэт.
103
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Эксперымент, які выкарыстоўваюць вучоныя, дазваляе многае пабачыць на свае вочы. Мы ўжо расказвалі, як вучоныя рабілі фарбы. Мала таго, яны нават пабудавалі дом і потым падпалілі яго. Так удакладнілі, як выглядае абпалены крэмень; на якую глыбіню згараюць укапаныя ў зямлю драўляныя слупы; як выглядае пасля пажару гліняная абмазка сцен, падлога; што застаецца ад воўны, шкуры, костак, дрэва і г.д.
ЯКЗАХАВАЦЬ
СТАРАЖЫТНЫЯ ЗНАХОДКІ
Няўмольны час ператварае ў тлен практычна любую арганіку: дрэва, косць, тканіну. Рассыпаюцца на сотні кавалачкаў пасудзіны, зробленыя з гліны, пяску і розных змацоўваючых дамешкаў. Нават камень можа мяняць сваю афарбоўку пад уплывам навакольнага асяроддзя. Побач з выхадамі крэйды ён робіцца белым, бо насычаецца солямі кальцыю, а калі паляжыць у балоце, дзе вада ўтрымлівае жалезістыя злучэнні, — бурым. Калі працэс
Каменны востраканечнік.
гэты заходзіць дастаткова далёка, крэмень наскрозь мяняе свой колер.
Працяглай захаванасці археалагічных старажытнасцей садзейнічае знаходжанне іх у аднародным асяроддзі, перш за ўсё ў вільготным, без доступу кіслароду. Выцягнутыя з тарфяных адкладаў вырабы з дрэва, костак здзіўляюць дасканаласцю апрацоўкі. У іх старажытнасць, на першы погляд, нельга паверыць. Але праходзіць тыдзень, другі, выраб высыхае, пачынае трэскацца, карабаціцца. Для таго каб знойдзеную вамі рэч захаваць, з першых хвілін яе трэба змясціць у цэлафанавы пакет, перыядычна ўвільгатняць. Трэба мець на ўвазе, што спробы самастойнай ачысткі старажытнасцей могуць скончыцца няўдала. Рэч можна лёгка сапсаваць і нават зламаць, бо яна надзвычай крохкая. Выйсце тут толькі адно: як мага хутчэй перадаць яе ў вопытныя рукі музейных супрацоўнікаў ці рэстаўратараў
РЭАЛЬНАСЦЬ I МІФЫ
А зараз адкажам на пытанні, якія можна аднесці да легенд і фантазій. Падчас раскопак іншым разам пытаюцца: «Ці палявалі старажытныя людзі на дыназаўраў?» Гэтыя велізарныя істоты, якія насялялі зямлю ў юрскім і крэйдавым перыядах, так інтрыгуюць сваімі памерамі і застрашлівым абліччам, што цікавасць да іх нязменна вялікая. Аднак прыйдзецца чытачоў расчараваць. З’явіўшыся каля 200 млн. гадоў назад, дыназаўры вымерлі, па адных даных, на працягу 30—40 млн. гадоў на мяжы мезазойскай і кайназойскай эр, не здолеўшы, верагодна, прыстасавацца да змен клімату і не вытрымаўшы
104
У СЦЕНАХ ЛАБАРАТОРЫІ
Паляванне на бізона.
105
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Паляўнічыкраманьёнец.
106
У СЦЕНАХ ЛАБАРАТОРЫІ
Фрагмент археалагічнай экспазіцыі Музея Беларускага Палесся ў Пінску.
канкурэнцыі з больш развітымі класамі млекакормячых і птушак, якія прыйшлі на іх месца. Паводле іншай гіпотэзы, выміранне адбылося раптоўна ў выніку планетарнай катастрофы. Гэта адбылося задоўга да з’яўлення чалавека, прыкладна каля 65 млн. гадоў назад. I ведаем мы пра іх толькі дзякуючы рэшткам шкілетаў, якія выпадкова захаваліся.
«А золата знаходзяць на стаянках?» — пытаюцца іншыя. Амаль усюды, дзе ёсць старажытныя паселішчы ці могільнікі, ходзяць легенды пра золата, схаванае там. Аб чым толькі ні гаворыць людская пагалоска. Часцей галоўны герой міфаў — Напалеон. Ён і яго армія, маўляў, і закапалі, ратуючыся ўцёкамі, то карэту, то шаблю, то стол, то вароты і шмат іншых рэчаў, і ўсе абавязкова залатыя. Багацце тапілі ў азёрах, калодзежах.
Цэлыя атрады энтузіястаў адпраўляюцца на пошукі «золата Напалеона». Шкода ад гэтых чутак непамерная, страта непапраўная. He проста рыдлёўкі, але нават бульдозеры прымяняе чалавек, каб знайсці клад у курганах. Але нідзе яшчэ на зямлі Беларусі золата ў курганах, і тым больш на старажытных паселішчах, не знайшлі і, можна ўпэўнена сцвярджаць, не знойдуць, бо ляжаць пад гэтымі аплыўшымі насыпамі рэшткі нашых далёкіх продкаў. Прыкладна да 14 стагоддзя нашай эры (а па апошніх звестках нават і пазней) іх хавалі, не закопваючы ў зямлю, а на яе паверхні і насыпалі зверху курган. Побач з нябожчыкам можна знайсці паламаныя і сатлелыя ад часу рэчы, але золата там няма. У каменным веку яго зусім не ведалі.
107
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
ДОЎГІ ШЛЯХ ДА БЕЛАРУСІ
Як вы бачыце, шмат якія фрагменты майго расказа трымаюцца на гіпотэзах. Крок за крокам, супастаўляючы і асэнсоўваючы самыя розныя даныя, вучоныя паступова набліжаюцца да раскрыцця складанейшых пытанняў. На жаль, знойдзеныя на тэрыторыі Беларусі рэшткі палеалітычнага ўзросту амаль не садзейнічаюць раскрыццю даўно мінулага, бо яны вельмі абмежаваныя. Але не будзем губляць надзеі. 3 ця
гам часу, магчыма, і некаторыя з маіх чытачоў ці іх дзеці змогуць зрабіць свой унёсак у раскрыццё таямніц, якія захоўвае зямля.
Падсумоўваючы вынікі, давайце паглядзім, што ж мы ведаем сёння аб першых людзях на планеце Зямля і на зямлі Беларусі ў прыватнасці.
Першапачатковае з’яўленне чалавека на тэрыторыі Усходняй Еўропы адбылося прыкладна 1 млн. гадоў назад. Яно звязана з галечнымі індустрыямі, знойдзенымі на крайнім поўдні і захадзе ў раннім ашэлі.
Продаккраманьёнец.
108
У СЦЕНАХ ЛАБАРАТОРЫІ
Другі этап асваення гэтай тэрыторыі адпавядае сярэдняму ашэлю (400—250 тыс. гадоў назад), калі назіраецца невялікі рух індустрый на поўнач на Каўказе, у Карпатах і Сярэдняй Азіі.
Трэці этап звязаны з рассяленнем чалавека ў познім ашэлі (250—100 тыс. гадоў назад) і з’яўленнем яго на Каўказе, Кубані,
КНІГІ ОНЛАЙН
