Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
неаліце і нават у бронзавым веку.
Апрача тэхнікі абіўкі пры апрацоўцы каменю пачынаючы з позняга палеаліту ўжывалася адціскальная тэхніка. Працэс расшчаплення крэменю складаўся з дзвюх галоўных аперацый. Папершае, перад тым, як ад жаўлака адціснуць пласціну, на ім рупліва падрыхтоўвалі ўдарную пляцоўку. Для гэтага існавала некалькі спосабаў. Адзін з іх — калі гарызантальным (папярочным) сколам адным ударам збівалі макушку акруглай формы.
Зняцце нарыхтовак пачыналася з больш выпуклага боку. Каб падтрымліваць рабочую паверхню ў такім стане, нарыхтоўкі здымалі папераменна з розных выступаючых бакоў, пакуль выпукласць увогуле не знікала. Тады пляцоўку падпраўлялі ці ўтваралі новую. Ужывалася
94
СЦЕЖКАЙ АРХЕОЛАГА
таксама папераменнае зняцце нарыхтовак з процілеглых пляцовак. Першыя адшчэпы і пласціны мелі рэшткі натуральнай скарынкі, і толькі потым удавалася адціснуць доўгія, правільна аграненыя пласціны. Кожная наступная, каб быць роўнай, здымалася пасля руплівай падпраўкі пляцоўкі і граняў нуклеуса.
Калі пры абіўцы крэмень проста трымалі ў левай руцэ, а ўдар наносілі правай, то пры адціскальнай тэхніцы нуклеус устанаўлівалі на апору. Чалавек навучыўся змяняць вугал завастрэння рабочага краю прылады, здымаць лускавінкі патрэбнай глыбіні і пад патрэбным вуглом рэгуляваць таўшчыню, утвараць перахоп, рукаятку, чаранкі, падчэсваць канцы, выпрамляць паверхні, паляпшаючы тым самым тэхнічныя якасці вырабаў.
На тэрыторыі Беларусі ў мезаліце пачалі рабіць укладышавыя прылады. На першым этапе выраблялі ўкладышы самых розных формаў. Напрыклад, у выглядзе разнастайных дробных пласцінак, так званых мікралітаў, з прытупленым рэтушшу краем. Яны служылі для аснашчэння бакавых лёзаў і шыпоў, складаных наканечнікаў дзід і дроцікаў, а таксама наканечнікаў стрэл колючага тыпу.
Пазней навучыліся, рассякаючы пласціны на дробныя кавалкі і дадаткова апрацоўваючы іх краі тонкай рэтушшу, атрымліваць дробныя геаметрычна правільныя фігуркі: сегменты, трохвугольнікі, трапецыі і інш. Некалькі такіх рэчаў устаўлялі ў
Паляўнічы рыштунак першабытнага чалавека.
расшчэпленае дрэва, косць, у выніку чаго атрымліваўся нож, серп, гарпун. Некаторыя ўкладышы ўжываліся ў якасці наканечнікаў і былі асабліва каштоўнымі пасля вынаходніцтва лука і стрэл. Дробныя прылады можна было перанесці на вялікія адлегласці, і таму чалавек пры выбары месцаў для пасялення пачаў менш залежаць ад наяўнасці сыравіны. Да таго ж, да пачатку галацэну (10 тыс. гадоў назад) вымерлі гігантымаманты і іншыя прадстаўнікі мамантавага фаўністычнага комплексу, звер здрабнеў і забіць яго, як і птушку, можна было больш дробнай і трапнай зброяй.
ПЫТАННІI ЗАДАННІ ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ
1. Пералічыце галоўныя тыпы помнікаў.
2. Якія прыкметы дазваляюць адрозніць штучную прыладу ад натуральнай?
3. Як апрацоўвалі крэмень і чым адрознівалася тэхніка абіўкі ад адціскальнай?
95
y cum* мьштсрьн
Кожны год пасля вяртання з поля перад археолагамі паўстае адно і тое ж пытанне. Напрыклад, зразумела, што знойдзеныя помнікі, у тым ліку і адзінкавыя знаходкі, вельмі старажытныя, не маладзей за палеаліт. Але як іх датаваць дакладней? Што імі рабілі? Як жылі іх вытворцы? Адкуль з’явіліся? 3 чаго ўсё пачалося? Доўгі і складаны шлях да пазнання ісціны ніколі не канчаецца. Абапіраючыся на даныя іншых навук, паспрабуем удакладніць паслядоўнасць тых ці іншых падзей і пойдзем разам з археолагамі па цярністых сцежках пазнання.
Па крупінках аднавіць разбураны будынак... Ці можа быць больш цікавая і творчая праца?
САЮЗНАВУК
Як даведацца пра ўзрост і паслядоўнасць даўно мінулых падзей? Супрацоўніцтва паступова пашыраецца па меры таго, як вучоныя знаходзяць усё новыя спосабы для датавання археалагічных знаходак і расшыфроўкі іх прызначэння.
Вывучэннем усяго комплексу пытанняў, звязаных з ваганнямі клімату і, як вынік гэтага, зменамі жывёльнага і расліннага свету, рэльефу, гідрасеткі, займа
ецца палеагеаграфія — навука аб развіцці прыроды і ландшафтаў у мінулым. Гэта навука грунтуецца на шырокім коле спецыяльных метадаў даследавання, у тым ліку фізічных, геалагічных, біялагічных. Параўноўваючы вынікі выкарыстання гэтых метадаў, можна рэканструяваць стан прыроды ў далёкім мінулым і этапы эвалюцыі чалавека.
Магчымасці датаваць старажытныя вырабы даволі абмежаваныя. Толькі «чысты» аднаслойны помнік, колькасць знаходак на якім адпавядае патрабаванням статыстычнай дастатковасці, можа быць выкарыстаны для атрымання адноснага датавання. Таму археолагі актыўна карыстаюцца метадамі сумежных навук, якія вывучаюць мінулае нашай планеты. Гэта — геалогія і палеагеаграфія, біялогія і этнаграфія, палеанталогія і філасофія, антрапалогія і мовазнаўства і інш.
97
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Валасаты насарог у час набліжэння ледавіка.
Выкапнёвыя рэшткі старажытных арганізмаў мінулых геалагічных эпох і заканамернасці іх гістарычнага развіцця вывучае палеанталогія. Супастаўляючы гэтыя рэшткі з існуючымі сёння фаўнай і флорай, палеантолагі аднаўляюць карціну эвалюцыі арганічнага свету.
Як даведацца пра абсалютны ўзрост археалагічных рэшткаў ці геалагічных адкладаў? Для гэтага існуе і выкарыстоўваецца шэраг метадаў абсалютнай геахраналогіі, у першую чаргу радыелагічныя (ізатопныя). Напрыклад, абсалютны ўзрост парод можна вызначыць па колькасці ў іх радыеактыўных элементаў і прадуктаў іх распаду. Важнейшым для археолагаў з’яўляецца вызначэнне ўзросту па колькасці радыеактыўнага ізатопа вуглярод14 (14С), так званы радыевугляродны метад.
Перыяд паўраспаду гэтага недаўгавечнага ізатопа каля 5730 гадоў. Ён няспынна ўтвараецца ў высокіх слаях атмасферы ў выніку спалучэння азоту са свабоднымі нейтронамі. Вуглярод, акісляючыся, уваходзіць у склад вуглякіслага газу і ў працэсе абмену рэчываў засвойваецца жывымі арганізмамі, дзякуючы чаму ўключаецца ў кругаабарот, які адбываецца ў паветры, вадзе і біясферы Зямлі. Вучоныя разлічваюць, на колькі штогод павялічваецца колькасць ізатопа І4С. А вось у тканках жывёл, якія загінулі і выйшлі з кругаабароту, колькасць гэтага вугляроду не ўзрастае, а, набыты пры жыцці арганізмаў, працягвае распадацца. Гэтыя веды пры адпаведных разліках даюць магчымасць вызначыць час гібелі жывёліны, спынення жыцця чалавека, дрэва і ўвогуле любой арганікі.
98
У СЦЕНАХ ЛАБАРАТОРЫІ
Але радыевугляродным метадам датуюць падзеі, якія адбыліся не пазней 70 тысячагоддзяў назад. А вось як даведацца пра ўзрост значна больш ранніх па часе адкладаў? На дапамогу прыходзіць калійаргонавы (ніжняя мяжа датавання не абмежаваная, верхняя — 400 тыс. гадоў), палеамагнітны, уранавы, свінцовы, рубідыйстронцавы, люмінесцэнтны і іншыя метады, якія дазваляюць пранікнуць у гісторыю Зямлі на дзясяткі мільёнаў і нават мільярды гадоў.
Апошнім часам вялікае значэнне і шырокае прымяненне набыў ізатопнакіслародны метад, з дапамогай якога вывучаюць ваганні клімату і чаргаванне ледавіковых і міжледавіковых, цёплых і халодных эпох. Працу па вывучэнні ізатопаў кіслароду распачаў яшчэ ў сярэдзіне 20 стагоддзя Гаральд Клейтан Урэй — амерыканскі вучоны ў галіне структуры атамаў, адкрывальнік дэйтэрыю, лаўрэат Нобелеўскай прэміі. Ён распрацаваў тэорыю распаўсюджвання ізатопаў кіслароду як на Зямлі, так і ў космасе. Ізатопны аналіз выкапнёвых ракавін фарамініфераў з кернаў глыбакаводных свідравін паказаў, што існуюць доўгатэрміновыя варыяцыі суадносін ізатопаў 16О/18О у акіянічнай вадзе, якія карэлююцца з кліматычнымі ваганнямі ў чацвярцічным перыядзе і адлюстроўваюць узровень глабальнага зледзянення. У халодныя часы назіраюцца высокія значэнні гэтых суадносін, a нізкія — у цёплыя. Адхіленні 18О ад Венскага стандарту сярэдняй акіянічнай вады складаюць некалькі праміле. Фарамініферы ў свае кальцытавыя ракавіны ўключаюць кісларод з акіянічнай вады і такім чынам «запісваюць» кліматычныя змены, што дазваляе пабудаваць крывую ваган
няў '8О. Першую ізатопнакіслародную крывую пабудаваў італьянскаамерыканскі геолаг Ч. Эміліяні паводле вывучэння змен 18О у выкапнёвых планктонных фарамініферах Карыбскага мора (Emiliani, 1966). На профілі марской ізатопнакіслароднай крывой вылучаюцца «ярусы», або стадыі, якія Ч. Эміліяні прапанаваў нумараваць ад сучаснасці да старажытнасці. Так, стадыя 1 пазначае галацэн, стадыі 2—4 адпавядаюць апошняму зледзяненню з пацяпленнем унутры яго, 5 — апошняму межледавікоўю і г.д. Цотныя нумары пазначаюць стадыі пахаладання клімату або ледавікоўі, няцотныя — пацяпленні ці міжледавікоўі. Стадыі ў сваю чаргу падраздзяляюцца на падстадыі, якія абазначаюцца лацінскімі літарамі. Так, стадыя 5 дзеліцца на пяць падстадый і толькі самая ранняя 5е адпавядае найбольш цёпламу, міжледавіковаму часу, а падстадыі 5а—d большасць даследчыкаў Еўропы адносяць да апошняга зледзянення. Пасля класічных прац Урэя і Эміліяні ізатопнакіслародны метад лічыцца адным з найбольш надзейных інструментаў расшыфроўкі палеакліматычных змен у чацвярцічным перыядзе і служыць пазваночным слупом у стратыграфіі.
Для марскіх ізатопнакіслародных стадый (MIC) вызначаны дакладныя храналагічныя інтэрвалы геалагічнай гісторыі па суадносінах з палеамагнітнымі данымі, з дапамогай калійаргонавых і ўранавых датаванняў. Відавочная адпаведнасць паміж марской крывой 18О і варыяцыямі інсаляцыі дазволіла выкарыстаць астранамічнае датаванне стадый. Інтэрнацыянальнай супольнасцю вучоных створана надзейна датаваная акіянічная ізатопнакіслародная шкала. Ужо дакладна датавана 21
99
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
стадыя і некаторыя больш старажытныя, працы ў гэтым кірунку прадаўжаюцца. Найноўшы варыянт ізатопнакіслароднай шкалы з’яўляецца часткай Міжнароднай схемы чацвярцічных адкладаў. Кліматычныя змены на кантынентах добра ўзгадняюцца з марской ізатопнакіслароднай шкалой па выніках паліналагічнага вывучэння бесперапынных азёрнабалотных або лёсавых тоўшчаў і прыбярэжных глыбакаводных адкладаў. Аднак сёння лічыцца бездакорнай карэляцыя MIC з ледавіковаміжледавіковымі цыкламі да 11 й стадыі — да гальштэйнскага, а ў Беларусі да александрыйскага міжледавікоўя. Карэляцыя больш старажытных кліматамераў выклікае спрэчкі.
Метады адноснага датавання аб’ядноўваюцца ў дзве групы: палеанталагічныя
КНІГІ ОНЛАЙН
