Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
ўзнікла ў моры. Ад прасцейшых аднаклетачных арганізмаў пайшлі шматклетачныя, у тым ліку чэрві. Ад чэрвепадобных утварыліся рыбы, якія мелі ўнутраны шкілет. Ад тых рыб, якія дыхалі паветрам, — земнаводныя, а ўжо ад іх паўзуны — першыя пазваночныя, што размнажаліся на сушы. Некаторыя з паўзуноў сталі продкамі птушак, а іншыя продкамі цеплакроўных пазваночных — млекакормячых, якія нараджаюць жывых дзяцей і кормяць іх малаком. Да гэтага класа належыць і чалавек.
АРХЕАЛАГІЧНЫ ГАДЗІННІК
У доўгай гісторыі Зямлі гісторыя чалавецтва — кароткае імгненне, толькі 0,07% ад усяго перыяду яе існавання.
Найбольш працяглы этап у станаўленні і развіцці чалавека — палеаліт (падзяляецца ўмоўна на ранні і позні). Працягваўся ён больш за 2 млн. гадоў (табл. 2).
У раннім палеаліце жылі архантрапы і палеаантрапы. Змяніліся алдувайская, ашэльская і мусцьерская культуры.
Да пачатку позняга палеаліту сфарміраваўся чалавек сучаснага фізічнага
Час
Перыяд
Археалагічная культура
Фізічны тып чалавека
10 тыс. гадоў
14 тыс. гадоў
30 тыс. гадоў
40 тыс. гадоу
80 тыс. гадоў
100 тыс. гадоў 130 тыс. гадоў
200 тыс. гадоў
300 тыс. гадоў
400 тыс. гадоў
1,0 млн. гадоў
1,2 млн.гадоў
1,4 млн.гадоў
1,5 млн.гадоу
1,8 млн.гадоў
1,9 млн.гадоў
2,6 млн.гадоў
Табліца 2. Схема археалагічнай перыядызацыі палеаліту.
9
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
тыпу (Homo sapiens — чалавек разумны) — краманьёнец. Гэты этап гісторыі чалавека пачаўся 40—35 тыс. гадоў назад. Заключная яго частка, якая бярэ пачатак прыкладна 14 тыс. гадоў назад, завецца фінальны палеаліт.
Тыя змены, якія адбыліся ў навакольным асяроддзі прыкладна 10 тыс. гадоў назад, былі настолькі грандыёзнымі і зрабілі такое магутнае ўздзеянне на далейшы лёс усяго жывога, што іх можна аднесці да катэгорыі буйнейшых катаклізмаў. Менавіта тады пачалося значнае пацяпленне клімату, усталяваліся сучасныя ландшафты і звыклы для нас жывёльны і раслінны свет. Пасля заканчэння палеаліту каля 10,2 тыс. гадоў назад чалавецтва ўступіла ў мезаліт — сярэдні каменны век (ад грэч. «мезас» — сярэдні). А прыкладна 7—6 тыс. гадоў назад пачаўся апошні гістарычны адрэзак каменнага веку — неаліт — новы каменны век (ад грэч. «неас» — новы), які доўжыўся да 3га тысячагоддзя.
Кожны з названых перыядаў быў велізарным крокам наперад па шляху прагрэсу, вызначаўся пашырэннем і ўдасканаленнем прылад працы і тэхнікі іх апрацоўкі.
ТАЯМНІЦЫ ЛЕДАВІКОВЫХ ЭПОХ
Апошняя ў археалагічнай гісторыі Зямлі кайназойская эра падзяляецца на палеагенавы, неагенавы і чацвярцічны перыяды. Найбольш цікавы для нас апошні з іх, ён па часе ўключае палеаліт і працягваецца каля 2,6 млн. гадоў. У сувязі са з’яўленнем чалавека гэты перыяд яшчэ завецца антрапагенавым (такую назву прапанаваў у 1922 г. геолаг А.П. Паўлаў). У чацвярцічным (антрапагенавым) перы
ядзе ў сваю чаргу вылучаецца плейстацэн, ці ледавіковы перыяд, і галацэн — геалагічная сучаснасць, у якой мы жывём. Назва «плейстацэн» звязана з найбольш спецыфічнай рысай клімату гэтага прамежку часу — агульнапланетарным пахаладаннем і шырокім развіццём у Паўночным паўшар’і некалькіх мацерыковых абледзяненняў. Гэтае сцвярджэнне не зусім дакладнае, бо вялікія абледзяненні ў гісторыі Зямлі былі і ў больш старажытныя часы.
Ледавіковыя перыяды паўтараліся праз 200—250 млн. гадоў. Кожны ледавіковы перыяд — гэта шэраг этапаў наступання і адступання мацерыковых ледавікоў, што адпавядае ледавіковым і міжледавіковым эпохам. Адным з такіх ледавіковых перыядаў з’яўляецца і чацвярцічны перыяд. Рытмічныя ваганні клімату выклікалі неаднаразовыя змены флоры і фаўны, вывучэнне якіх дазваляе вучоным пабудаваць схему расчлянення антрапагенавага (чацвярцічнага) перыяду на падставе палеакліматычнага прынцыпу. Ледавіковыя эпохі былі наймацнейшымі каталізатарамі ўсіх змен як у навакольным асяроддзі, так і ў грамадскім жыцці чалавека, і ўся паслядоўнасць геалагічных падзей павінна аднаўляцца з абавязковым улікам уздзеяння гэтых магутных з’яў прыроды. Таму мы ніяк не зможам прайсці міма гэтага феномена.
Згодна з новымі даследаваннямі першыя прыкметы апошняга ледавіковага перыяду ў Паўночным паўшар’і з’явіліся каля 5 млн. гадоў назад. Устанавіць дакладную колькасць ледавіковых і міжледавіковых эпох у кожным перыядзе вельмі складана. Паводле апошніх даных (табл. 3) большасць беларускіх геолагаў лічыць, што антрапаген — час з’яўлення чалаве
10
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
ч 5 © Е я X © = Альпійская схема Схема Заходняй Еўропы паводле В. Загвійна (Zagwijn, 1996) Беларуская схема (Мацвееў і інш., 2010) IP 5 1 * $ 2 «
л Л S3 ’х к X X я т X л X х ч £ Галацэн Галацэн Судаблеўскае міжледавікоўе (геалагічная сучаснасць) 1 10,2
X л X 03 н Q « © Е Вюрм Вістула on co Е ^ co Нарачанскае позналедавікоўе Дзвінскі час — максімум зледзянення 2 14 24
Ловацкі мегаінтэрстадыял 3 57
Кулакоўскае раннеледавікоўе 4 71
Рыс — Вюрм Эем Муравінскае міжледавікоўе 5 127
Рыс—2 Рыс—1 Заале Прыпяцкае зледзяненне Сожская стадыя Дняпроўская стадыя 6—10 186 364
Міндэль — Рыс Гальштэйн Александрыйскае міжледавікоўе 11 427
Міндэль Эльстэр Бярэзінскае ледавікоўе 12 474
Гюнц — Міндэль ч о '2 о Q. & Інтэргляцыял IV Нордбергум Белавежскі этап Магілёўскае міжледавікоўе 13 528
Гляцыял С Ніжнінскае зледзяненне 14 568
Інтэргляцыял III Розмален Боркаўскае міжледавікоўе 15 621
Гюнц Гляцыял В Нараўскі этап Ясельдзінскае зледзяненне 16 659
ДунайГюнц Дунай? Бібер — Дунай Інтэргляцыял II Вестэрховен Карчоўскае міжледавікоўе 17 712
Гляцыял A Навагрудскае зледзяненне 18 760
Інтэргляцыял I Ваардэнбург Брэсцкі этап Ружанскае пацяпленне 19 787
© са Гляцыял Дорст Варажскае пахаладанне 20—24 800 1070 1240
Інтэргляцыял Леердам
Гляцыял Ліндэ
Інтэргляцыял Бавел
Менап Гомельскі этап Ельнінскі цёплы час 25—64 1800
Ваал
Эбурон Усялюбскі халодны час
Тэгелен Перадтэгелен Дварэцкі цёплы час Альхоўскі халодны час 65—104 2600
Табліца 3. Падраздзяленне чацвярцічнага перыяду Еўропы і Беларусі.
11
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
ка — уключаў 6 ледавіковых эпох (нараўскую, або навагрудскую, ясельдзінскую, ніжнінскую, бярэзінскую, прыпяцкую з дняпроўскай і сожскай стадыямі, паазерскую), якія падзяляліся карчоўскім, боркаўскім, магілёўскім, александрыйскім і муравінскім міжледавікоўямі, у час якіх клімат рабіўся вельмі падобным на сучасны і нават цяплейшым. Апошняя эпоха — галацэн, або геалагічная сучаснасць, у якой мы жывём, таксама з’яўляецца міжледавікоўем, якое працягваецца зараз. Беларускія вучоныя яго назвалі судаблеўскім — па назве возера Судабле, што недалёка ад горада Жодзіна (Мінская вобласць), у адкладах якога занатаваны летапіс гэтай эпохі.
Да нядаўняга часу колькасць ледавіковых і міжледавіковых эпох, якія вылучаліся даследчыкамі розных краін, значна адрознівалася. Для таго каб разумець адзін аднаго, карысталіся альпійскай схемай, прапанаванай у 1909 г. А. Пенкам і Э. Брукнерам. Але ў сувязі з распрацоўкай прынцыпова новых метадаў абсалютнай геахраналогіі — ізатопнакіслароднага, палеамагнітнага і іншых — у стратыграфічных даследаваннях яна страціла сваю актуальнасць. Вучоныя Заходняй Еўропы зараз часцей карыстаюцца схемай перыядызацыі плейстацэну, распрацаванай В. Загвійнам для Нідэрландаў, якую мы паказалі у табл. 3 для параўнання са схемай чацвярцічных адкладаў Беларусі і альпійскай схемай.
Ва ўсіх згаданых схемах, аднак, прыведзены сярэднія даціроўкі, якія не з’яўляюцца раз і назаўсёды ўстаноўленымі, бо ўсе падзеі развіваліся працягла і паступова і выразных межаў, што аддзяляюць адну эпоху ад другой, не існуе.
Нага чалавека ўпершыню ступіла на зямлю Беларусі, як аб гэтым сведчаць археалагічныя даныя, прыкладна 125—115 тыс. гадоў назад у час муравінскага міжледавікоўя. Пасля гэтага ледавік пачаў разрастацца ў час апошняга паазерскага зледзянення, калі большыя часткі Паўночнаамерыканскага і Еўразійскага кантынентаў, як і Беларускае Паазер'е, былі ўкрыты лёдам. На сушы лёд займаў плошчу ў тры разы большую за сучасную.
Ледавіковае покрыва існавала і ў Паўднёвым паўшар’і. Яно фарміравалася за кошт вільгаці Сусветнага акіяна, узровень якога паніжаўся больш чым на 100 м, у выніку чаго многія неглыбокія прыбярэжныя зоны (шэльфы) агаляліся і ператвараліся ў сушу, некаторыя мацерыкі злучаліся. Па такіх «пешаходных» мастах можна было лёгка пранікнуць з Азіі ў Амерыку, з Афрыкі ў Еўропу.
У час росту ледавіковых покрываў, цэнтры якіх знаходзіліся ў гарах поўначы Еўропы і Амерыкі, ільды рухаліся на поўдзень, ператвараючы ўсё наваколле ў ледзяную пустэчу. Адначасова ўзмацнялася развіццё ледавікоў на ўсіх буйнейшых горных масівах свету: і ў Альпах, і ў Карпатах, і на Каўказе, і ў Гімалаях. Ільдамі было занята каля 30% сушы. Магутнасць ледзянога покрыва дасягала 3—3,5 км. За
12
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Сінантрапы.
яго межамі складаліся так званыя перыгляцыяльныя ўмовы. Усе глебавараслінныя зоны змяшчаліся на поўдзень.
Краявіды каля краю ледавіка ўлетку нагадвалі забалочаныя раўніны, а крыху далей на поўдзень былі лясныя і лесастэпавыя ландшафты. Рэкі станавіліся вельмі паўнаводнымі, бо зпад ледавіка няспынна цяклі талыя воды. У міжледніковы час клімат рабіўся спрыяльным для вяртання раслін, жывёл, людзей у адпаведныя шыроты.
Трэба адзначыць, што ніколі развіццё жыцця, нават зза ледавікоў, на Зямлі не спынялася, бо тыя ніколі не пакрывалі яе цалкам. Як і іншыя буйныя катастрофы ў гісторыі нашай планеты (гораўтварэнне, вулканічная дзейнасць і іншае), абледзяненні былі вялікім стымулам для развіцця ўсяго арганічнага свету, у тым ліку і чалавека.
Ці былі ледавікі на тэрыторыі Беларусі? Безумоўна. Услед за ўсёй Еўропай наша тэрыторыя зведала шматразовае ўздзеян
13
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Крамянёвыя прылады працы эпохі палеаліту.
не абледзяненняў, якія паўтараліся з пэўным пастаянствам. Каля 14 тысячагоддзяў назад зямля Беларусі вызвалілася з ледавіковых абдымкаў апошняга і самага халоднага, як лічаць вучоныя, паазерскага зледзянення. Паўднёвая мяжа яго пашырэння супадае з мяжой тэрыторыі, якая завецца Паазер’ем і ахоплівае поўнач Беларусі. Мясціны гэтыя адрозніваюцца свежым рэльефам, мноствам азёр. На поўдзень ад гэтай мяжы можна было чакаць адкрыцця найбольш старажытных
слядоў існавання чалавека. Так яно і здарылася! Найбольш старажытныя помнікі знойдзены на п
КНІГІ ОНЛАЙН
