КНІГІ ОНЛАЙН

Першыя людзі на зямлі Беларусі

Алена Калечыц

Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі

Памер: 120с.

Мінск 2015

135.93 МБ

 крэменю не маглі не прыцягваць чалавека. У гэта вучоны верыў свята і настойліва працягваў пошукі.
Канстанцін Міхайлавіч ПАЛІКАРПОВІЧ (1889—1963). Беларускі археолаг, першаадкрывальнік шматлікіх археалагічных помнікаў розных гістарычных эпох, у тым ліку палеалітычных. Нарадзіўся ў вёсцы Белая Дуброва Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губерні, у сям'і свяшчэнніка. Скончыў Магілёўскую духоўную семінарыю. Прайшоў шлях ад школьнага настаўніка да загадчыка сектара археалогіі Інстытута гісторыі Беларускай акадэміі навук. Пахаваны ў Мінску.
36
Паляванне на маманта.
Тым больш, што думкі пра вельмі ранняе засяленне тэрыторыі ПаўночнаЗаходняга краю, куды ўключалі і тэрыторыю сучаснай Беларусі, выказваліся яшчэ ў пачатку 20 ст. такім выдатным знаўцам археалогіі, этнаграфіі і фальклору, як Еўдакім Раманавіч Раманаў (1855—1922). Яго высновы былі зроблены на падставе знаходак палеанталагічных і археалагічных рэшткаў, у тым ліку і каля вёскі Падлужжа (цяпер у Чачэрскім раёне Гомельскай вобласці), пра што, як высветлілася апошнім часам, ведаў Е.Р Раманаў. Магчыма, менавіта яго паведамленне і дало штуршок для пільных пошукаў у даліне Сажа, і асабліва каля названай вёскі. Але, як ні дзіўна, не планамерныя разведкі, а шчаслівы выпадак — узнагарода за настойлівасць — прынёс поспех.
Гэта здарылася ранняй восенню 1926 г. Існуе легенда, што Канстанцін Міхайлавіч
ішоў правым берагам Сажа. Затрымаўся каля крыніцы, што выцякае з вусця Паўночнага яра на поўдзень ад вёскі Падлужжа. На камені побач сядзеў пастух. Паразмаўлялі аб справах, аб ураджаі, аб тым, ці няма ў акрузе цікавых знаходак, і раптам позірк вучонага спыніўся на валуне, на якім сядзеў пастух. Гэта быў велізарны чэрап маманта, увесь залеплены зямлёй, з вачніцамі, забітымі глінай, бясформенны і зусім, на першы погляд, не падобны на тое, чым з’яўляўся. Беглы агляд схілу паказаў, што гэта невыпадковая знаходка. Дзенідзе ў размытых расколінах берага былі відаць косткі і крэмені, у тым ліку апрацаваныя рукой чалавека. Крэмені пакрываў блакітны налётпаціна, які выдаваў іх старажытны ўзрост. Пастух пацвердзіў: «Так, костак тут шмат. Па вясне вадой заўсёды вымывае».
37
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Падлужжа. Схема ўрочышча Калодзежкі і дакладнае месца старажытнага паселішча.
У першым жа шурфе, закладзеным на вяршыні схілу, зноў былі знойдзены крэмені і косткі. Доўгачаканы палеаліт! Ёсць паселішча! Чалавек жыў на тэрыторыі Беларусі спрадвеку!
Стаянку назвалі Бердыжскай, але назва гэтая не зусім дакладная. Вёска Бердыж, адкуль прыйшоў К.М. Палікарповіч, размешчана кіламетрах у трох на поўнач, а вось да вёскі Падлужжа — рукой падаць, усяго метраў 200. Тут даліну Сажа праразаюць два яры — Паўднёвы і Паўночны. А ўсё гэтае месца завецца ўрочышчам Калодзежкі. На паўднёвым схіле Паўднёвага яра і было старажытнае паселішча, заснаванае чалавекам, па розных ацэнках, ад больш чым 23 тыс. да 15 тыс. гадоў назад.
Звесткі аб знаходках у Падлужжы ўскалыхнулі ўсю навуковую грамадскасць. У 1927 г. сюды прыехалі вядучыя спецыялісты тае пары. На чале экспедыцыі быў малады аспірант, а ў будучым адзін з найвыдатнейшых знаўцаў палеаліту С.М. Замятнін. Пабывалі тут прафесар Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта геолаг Г.Ф. Мір
чынк, палеантолаг УІ. Громаў, археолагі і краязнаўцы з Інстытута беларускай культуры (так называлася Нацыянальная акадэмія навук Беларусі да 1929 г.) — С.А. Дубінскі, І.Х. Юшчанка, С.С. Шутаў.
Комплекснае, сіламі спецыялістаў розных кірункаў, вывучэнне помніка любой гістарычнай эпохі найбольш прадуктыўнае. Таму і ў далейшым палеалітычныя стаянкі ў Беларусі даследавалі не толькі археолагі, але і геолагі Г.І. Гарэцкі, М.М. Цапенка, Л.М. Вазнячук, палеантолаг В.В. Шчаглова і іншыя вучоныя.
Пачаліся раскопкі. Каб дайсці да так званага культурнага пласта (гарызонта, у якім захаваліся рэшткі чалавечай дзейнасці), неабходна было зняць вялікі слой зямлі зверху. Толькі на схіле знаходкі агаліліся і былі добра відаць. Трэба было іх ачысціць, зафіксаваць дакладнае месца кожнай рэчы, замаляваць, сфатаграфаваць, нанесці на план, апісаць. Усе гэтыя аперацыі выконвае любы археолаг, які даследуе той ці іншы старажытны аб’ект. Але пры вывучэнні палеаліту патрабуецца асаблівая стараннасць, бо чым старажытней помнік, тым больш каштоўная кожная знаходка.
Тады, у верасні 1926 г., на месцы паселішча К.М. Палікарповіч заклаў пробны невялікі раскоп і разведачныя шурфы. У іх было знойдзена больш за 70 абломкаў костак маманта, каня і мядзведзя, крэмені, апрацаваныя рукой чалавека, вуголле. Раскопкі помніка перыядычна ўзнаўляліся. У 1927 г. экспедыцыю ўзначальваў С.М. Замятнін. У 1928—1929, 1938—1939, 1953— 1954 гг. раскопкі працягваў К.М. Палікарповіч. У 1968—1969 гг. вывучэнне помніка праводзілі УД. Будзько і Л.М. Вазнячук. У 1970—1973 гг. на помніку працавала аўтар гэтай кнігі. А ўсяго за гады даследаван
38
ЯК ЗНАЙШЛІ ПОМНІКІ ПАЛЕАЛІТУ Ў БЕЛАРУСІ
няў (1926—1973) на Бердыжскай стаянцы ўскрыта амаль 500 м2 культурнага пласта, знойдзена больш за тысячу крэменяў са слядамі апрацоўкі і каля 2 тыс. цэлых і разбітых костак розных жывёлін, галоўным чынам маманта. Сёння, калі гэтая стаянка ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС апынулася ў зоне, забруджанай радыеактыўнымі выкідамі, атрыманыя і захаваныя ў архівах звесткі — адзіная крыніца, на якую мы можам абапірацца.
Юльян Юльянавіч
ЮРАВІЦКАЯ СТАЯНКА
На левым беразе Прыпяці, у тым месцы, дзе зараз у лагчыне паміж высокімі 30метровымі схіламі яе карэннага берага ўтульна размясцілася вёска Юравічы, што ў Калінкавіцкім раёне Гомельскай вобласці, людзі пасяліліся яшчэ раней — больш за 26 тыс. гадоў назад. Жыхары вёскі неаднаразова заўважалі, што пасля моцных дажджоў ці ў час паводкі з размытага схілу аднаго з яроў на мысе, які ўтвараецца левым схілам вялікага яра Мураваны Шлях і карэнным берагам ракі Прыпяць, вымываліся косткі буйных жывёл і траплялі на дарогу. Тут праходзіць шлях на Хойнікі, які пачалі пашыраць яшчэ ў 19 ст. Прыкладна з тае пары і распаўсюдзіліся звесткі аб костках. Разглядалі іх людзі з цікавасцю і дзівіліся. He было ў іх акрузе ні звяроў, ні птушак такіх памераў... Меркавалі аб тым, што косткі, відаць, належалі далёкім продкам, якія валодалі сілай незвычайнай.
Але вось прыехаў у мястэчка новы настаўнік Юльян Юльянавіч Попель. У старажытных прыладах разбіраўся вельмі добра, бо быў спецыялістамархеола
ПОПЕЛЬ(1880—?).
Нарадзіўся ў Холмскай губерні ў сям'і протаіерэя. Скончыў юрыдычны факультэт СанктПецярбургскага ўніверсітэта і СанктПецярбургскі археалагічны інстытут. Працаваў следчым Пецярбургскага і Мінскага акружных судоў, у Навагрудскім і Рэчыцкім паветах. Заснаваў у 1918 г. грамадскую гімназію, a потым школу ў Юравічах. Быў дырэктарам і настаўнікам гэтай школы.У 1938 г. рэпрэсіраваны, сасланы. Лёс пасля 1942 г.
невядомы. Першы звярнуўувагу на знаходкі касцей маманта і наяўнасць апрацаваных крэменяў у Юравічах і паведаміў аб гэтым у Акадэмію навук у Мінск.
гам. Ён скончыў юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта і Пецярбургскі археалагічны інстытут. Сцяжынка, па якой настаўнік кожную раніцу дабіраўся ў школу, ішла ўгару па схіле таго самага
39
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Востраканечнік з Юравіч.
яра, з якога час ад часу вымывала буйныя косткі. Адна з іх аднойчы трапіла на вочы Юльяну Юльянавічу. Ён уважліва агледзеў месца, і яго апаліла здагадка — палеаліт! У Мінск, у Акадэмію навук хутка пайшло паведамленне. Так у 1928 г. была адкрыта Юравіцкая палеалітычная стаянка.
У вывучэнні гэтай самай старажытнай на тэрыторыі Беларусі верхнепалеалітычнай стаянкі можна вылучыць 4 перыяды: 1928—1931, 1958—1961, 1976 і 2006—2007 гг. Раскопкі каля Юравіч пачаліся ў 1929 г. У іх, акрамя К.М. Палікарповіча, прымалі ўдзел беларускія археолагі А.Д. Каваленя, А.М. Ляўданскі, С.А. Дубінскі, палеантолаг Г.Э. Птэрман. У далейшым на помніку пабываў геолаг Г.Ф. Мірчынк, а рэшткі фаўны вызначыў УІ. Громаў. Работы працягваліся і ў 1931 г. Культурны пласт аказаў
Стаянка Юравічы ў час раскопак у 2006 г.
40
ЯК ЗНАЙШЛІ ПОМНІКІ ПАЛЕАЛІТУ Ў БЕЛАРУСІ
ся зусім бедны на знаходкі. Колькасць вырабаў з крэменю не перавышала некалькіх дзясяткаў. Былі сабраны таксама цэлыя і бітыя косткі маманта і каня. Найбольш каштоўная рэч — крамянёвы востраканечнік (магчыма, гэта быў нож) — паказаны на рысунку.
Вывучэнне помніка мела працяг у пасляваенны час. У 1959—1960 гг. раскопкі праводзіў УД. Будзько. Стратыграфію помніка вывучалі геолагі М.М. Цапенка і Л.М. Вазнячук. У 1976 г. работы былі працягнуты пад кіраўніцтвам УП. Ксяндзова. За перадваенныя і пасляваенныя гады такім чынам было ўскрыта каля 270 м2, але так і не стала зразумелым, колькі культурных пластоў ёсць у Юравічах. Акрамя таго, не было даных для вызначэння ўзросту знаходак і нават статусу помніка.
У сувязі з уключэннем Юравіцкай стаянкі ў кола помнікаў для агляду турыстаў было прынята рашэнне аб добраўпарадкаванні тэрыторыі помніка. Работы, праведзеныя ў 2005—2006 гг. пад кіраўніцтвам аўтара гэтай кнігі, дазволілі праліць святло на некаторыя пытанні. Дакладна высветлілася аднаслойнасць помніка. Вывучэнне палеантолагам А.М. Матузкам знойдзеных касцявых рэштак, іх склад і стан навялі на думку аб неабходнасці змены статусу помніка. Магчыма, гэта было месца палявання на мамантаў, а сама стаянка знаходзілася недзе побач. Апрача названых відаў жывёл, упершыню тут былі знойдзены рэшткі валасатага насарога і паўночнага аленя. Далейшыя пошукі павінны даць магчымасць знайсці ісціну.
Па шчаслівай выпадковасці гэтым двум помнікам давялося ўвайсці ў гісторыю беларускай археалогіі і застацца ў ёй назаўсёды. Рэшткі паселішчаў, кінутых
людзьмі ў пошуках паляўнічага шчасця і лепшай долі, былі вельмі хутка пахаваны пад слоем пяску, які чаргаваўся з тонкімі праслойкамі гліны, і таму захаваліся да нашых дзён. Чарнобыльская бяда зрабіла немагчымым далейшае вывучэнне Бердыжа, а на тым месцы, дзе старажытныя паляўнічыя, што прыйшлі ў Юравічы, палявалі на мамантаў, у хуткім часе будзе ўзведзены музейны комплекс.
САМЫЯ СТАРАЖЫТНЫЯ РЭЧЫ
Прылады з Бердыжа і Юравічаў аказаліся ў рэшце рэшт не самымі старажытнымі знаходкамі ў Беларусі. Толькі адна прылада сярод крэменяў, сабраных менавіта на Бердыжскай стаянцы ў раскопе 1928 г., рэзка вылучалася сваім незвычайным выглядам і сэрцападобнай формай. Яна была абабітая па