Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
а з масіўным прысадзістым тулавам, кароткімі нагамі дасягала вышыні больш за 2 м і важыла каля 3 т. Тоўсты слой тлушчу ў выглядзе гарба нібыта прыгінаў галаву насарога ўніз. Два вялікія рагі, пярэдні з якіх меў даўжыню каля 1 м (і нават больш) і важыў 15 кг, надавалі насарогу вельмі застрашальны выгляд. Як і ў маманта, усё цела было пакрыта густой бурай поўсцю. Насарог таксама быў траваеднай жывёлінай і, як лічыць палеантолаг М.К. Верашчагін, відаць, асобінай нястаткавай, а трымаўся парамі і вывадкамі. Таму такім цяжкім было паляванне на яго і дастаткова рэдкімі знаходкі костак на стаянках.
12—10 тысячагоддзяў назад дзіўныя волаты назаўсёды зніклі з Зямлі. Чаму яны вымерлі? Гэта пытанне цікавіць многіх людзей. Вучоныя адказваюць на яго парознаму. Адны лічаць, што маманты былі проста знішчаны чалавекам, іншыя — што яны зніклі ў выніку змен клімату, да якіх не змаглі прыстасавацца.
Знешні выгляд валасатага насарога.
25
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗ! НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Аўцабык.
А такія жывёлы, як аўцабык і паўночны алень, дажылі да нашых дзён. Аўцабык нагадвае нешта сярэдняе паміж авечкай і быком (адсюль і назва), мае каржакаватае тулава з кароткімі нагамі, вялікімі капытамі, велізарнай галавой на кароткай шыі, з бакоў якой апускаюцца два тоўстыя рагі. Доўгая бурая поўсць пакрывае практычна ўсё цела. Ён не здольны да хуткасных і доўгіх вандровак, аддае перавагу адносна аселаму жыццю. Гэта жывёліна вельмі ўстойлівая да суровых арктычных умоў, задавальняецца беднай расліннай ежай. Зараз аўцабык захаваўся толькі на паўночным усходзе Грэнландыі, поўначы Канады і на некаторых арктычных астравах.
Амаль усе астатнія прадстаўнікі жывёльнага свету, на якіх паляваў палеалітычны чалавек, вядомы нам таму, што дажылі да нашых дзён і мы бачым іх у заапарках, a каму пашчасціла — у дзікай прыродзе. Характэрнай асаблівасцю млекакормячых — спадарожнікаў палеалітычнага чалавека — была здольнасць прыстасоўвацца да халоднага клімату, багатага снегавога і лёдавага покрыва. Для гэтага прырода надзяліла іх густой поўсцю, якой пакрыта ўсё цела, здольнасцю да лінькі, што засцерагала ад перагрэву летам, вялікімі капытамі, пры
26
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Старажытны алень.
27
Аўстралапітэкі.
28
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
датнымі для хадзьбы па снезе і разграбання яго, зімовай спячкай некаторых відаў, вялікімі памерамі, багатым слоем тлушчу і іншымі прыкметамі.
УСВЕЦЕЛЮДЗЕЙ
Чалавек адносіцца да атрада прыматаў, якія развіліся ў выніку эвалюцыі насякомаедных млекакормячых. Першыя прыматы з’явіліся ў палеагенавым перыядзе (66—40 млн. гадоў назад). Каля 40 млн. гадоў назад у Паўночнай Амерыцы ці Еўразіі з’явіліся антрапоіды, ці вышэйшыя прыматы. Потым адбылося разгалінаванне іх на дзве сям’і, якія вялі да чалавекападобных малпаў (пангідаў) і людзей (гамінідаў). Першыя засталіся ляснымі жыхарамі, другія сталі асвойваць адкрытыя прасторы. Гэтаму садзейнічала змена ландшафтаў, якая адбывалася ў выніку эвалюцыі клімату. Атрыманы доказы, што эвалюцыйныя лініі чалавека і чалавекападобных малпаў разышліся не больш чым 5—8 млн. гадоў назад. Біямалекулярныя даследаванні ўказваюць на тое, што бліжэйшымі з нашых сучасных родзічаў з’яўляюцца вялікія чалавекападобныя малпы Афрыкі. Вывучэнне ДНК сведчыць аб асабліва вялікім падабенстве сучаснага чалавека з афрыканскай гарылай і шымпанзэ.
Гісторыю развіцця чалавека сучаснага фізічнага тыпу падзяляюць на шэраг стадый паводле часу існавання архантрапаў, палеаантрапаў і неаантрапаў (табл. 2). Папярэднікі людзей, ці протаантрапы, з’явіліся ў інтэрвале ад 2,6 да 1 млн. гадоў назад. Самым старажытным і прымітыўным прадстаўніком гамінідаў, на думку
29
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Пітэкантрап — прамежкавае звяно паміж аўстралапітэкам і нэандэртальцам.
30
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Эвалюцыя чэрапа чалавека за 5 мільёнаў гадоў.
некаторых вучоных, з’яўляўся рамапітэк, сляды якога знойдзены ў Індыі, а таксама на тэрыторыі Венгрыі і Кеніі. Узрост гэтых знаходак — каля 12 млн. гадоў. A так званыя малпалюдзі (аўстралапітэкі) з’явіліся ў Афрыцы прыкладна 4 млн. гадоў назад. Было іх 3 ці 4 віды, адзін з іх, магчыма, даў пачатак роду Homo. Australopithecus і Homo суіснавалі на працягу прыкладна мільёна гадоў, пакуль першыя поўнасцю не вымерлі. Аўстралапітэкі, якія жылі ў Паўднёвай і Усходняй Афрыцы ў неагенавым — пачатку чацвярцічнага перыяду (па розных прыкметах, ад 5—3,5 да 1 млн. гадоў назад), былі значна бліжэй да людзей, чым іншыя чалавекападобныя малпы.
Несумненнае прамахаджэнне, якое вызваліла рукі для выкарыстання розных рэчаў (камянёў, палак) у час палявання і здабычы расліннай ежы, сведчыць пра магчымасць пераходу жыхароў гэтых месцаў праз асноўную грань, якая аддзяляла чалавека ад жывёл — магчымасць дзейнасці з дапамогай прылад працы. Але стварэнне аўстралапітэкамі галечнікавай алдувайскай культуры падцвярджаецца і адначасова аспрэчваецца шырокім колам вучоных.
У выніку адкрыцця Луіса і Мэры Лікі ў Алдувайскай Цясніне ў Кеніі была зной
дзена вялікая колькасць каменных рэчаў са слядамі ўжывання і грубай апрацоўкі і раздробленыя косткі дзікіх жывёл. Гэтыя знаходкі мелі вельмі шырокія часавыя рамкі. Стваральнікамі алдувайскай культуры некаторыя лічаць таксама істот, названых «чалавекам умелым» (Homo habUis), па аб’ёме мозга і іншых прыкметах больш дасканалых, чым аўстралапітэкі. «Яшчэ жывёлы ці ўжо людзі?» — асноўная сутнасць праблемы вылучэння з жывёльнага свету істот, здольных да вырабу штучных прылад. Такім чынам, увесь перыяд узнікнення і станаўлення чалавека працягваўся не менш чым 3 млн. гадоў.
Каля 1,8—1,6 млн. гадоў таму ад Homo habilis, верагодна, адгалінаваліся Homo ergaster — «чалавек працуючы» і Homo erectus — «чалавек прамахадзячы». Архантрапы, рэшткі якіх вядомыя ў розных кутках Старога Свету, гэтаўжо, несумненна, найстаражытнейшыя людзі. Жылі яны каля 1,8—0,4 млн. гадоў назад, у Еўропе з’явіліся каля 1,5 млн. гадоў назад. Знешне іх выгляд быў падобны на чалавечы, аднак чэрап меў прымітыўныя рысы: ён быў доўгім, са скошаным ілбом, тоўстымі надвочнымі валікамі, больш плоскім, чым у нас, тварам, больш масіўнымі і высунутымі наперад сківіцамі і вялізнымі зубамі.
31
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Неандэртальцы.
32
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Знешні выгляд неандэртальца. Рэканструкцыя М.М. Герасімава.
Аб’ём мозга гэтых людзей дасягаў 880— 1100 см3. Харчаваліся архантрапы мясной ежай, умелі вырабляць прылады з камянёў і костак. Развівалі алдувайскую і раннеашэльскую культуры ранняга палеаліту.
Палеаантрапы, або неандэртальцы, пачалі фарміравацца яшчэ 300 тыс. гадоў назад, а прыкладна 200—100 тысячагоддзяў назад на Зямлі з’явіліся класічныя неандэртальцы (падвід Homo sapiens пеапderthalensis), якія даіснавалі да 35—33га тысячагоддзяў. Рэшткі, па якіх рэканструяваўся іх знешні выгляд, знойдзены ўпершыню ў 1856 г. ў даліне Неандэрталь паблізу горада Дзюсельдорф у Германіі. Неандэртальцы, верагодна, былі першымі людзьмі на Беларусі. Прапорцыі іх цела былі блізкія да прапорцый сучаснага чалавека, але твар яшчэ захоўваў прымітыўныя рысы. Чалавек з масіўным тулавам быў невялікага росту (155—165 см), меў галаву з моцна пакатым ілбом, выступаючымі наперад надвочнымі валікамі і ніжняй сківіцай без падбародачнага выступу. Аб’ём мозга гэтых людзей дасягнуў сярэдніх
33
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУС!
Знешні выгляд краманьёнца. Рэканструкцыя М.М. Герасімава па шкілеце чалавека з палеалітычнага паселішча Касцёнкі2.
велічынь — 1500 см3. Палеаантрапы працягвалі развіваць ашэльскую культуру на яе сярэдніх і заключных этапах і стварылі
больш прагрэсіўную культуру канца ранняга палеаліту — мусцьерскую.
Неаантрапы, або краманьёнцы (падвід Homo sapiens sapiens, чалавек разумны), людзі сучаснага фізічнага тыпу, атрымалі назву па гроце КраМаньён на тэрыторыі Францыі ў правінцыі Дардонь, дзе ў 1868 г. былі знойдзены першыя рэшткі прадстаўнікоў гэтага віду. З’явіліся яны 40—35 тыс. гадоў назад, адрозніваліся ад нас толькі лепш развітой зубной сістэмай і крыху менш высокім подам чэрапа. Несумненныя сляды гэтых людзей знойдзены ў паўднёваўсходняй Беларусі.
Прыведзеная схема развіцця чалавека з’яўляецца, бясспрэчна, дастаткова спрошчанай і не адлюстроўвае многіх процілеглых поглядаў па гэтым пытанні. I ў геалогіі, і ў археалогіі даты і паслядоўнасць падзей — прадмет гарачых дыскусій. Як вядома, у спрэчках нараджаецца ісціна, але сцвярджаць, што яна ўжо нарадзілася, рана.
ПЫТАННІI ЗАДАННІ ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ
1. Колькі гадоў планеце Зямля і колькі людзей пражывае на ёй зараз?
2. На якім этапе развіцця жыцця на Зямлі з’явіўся чалавек?
3. Назавіце найбольш працяглы этап станаўлення і развіцця чалавека.
4. Якія вы ведаеце групы гамінідаў і на якіх этапах палеаліту яны існавалі?
5. Што такое зледзяненні і міжледавікоўі і колькі іх было на Беларусі?
6. Які кантынент (ці якія кантыненты) лічацца прарадзімай чалавека?
7. Да якога часу адносяць першае з’яўленне чалавека на Беларусі?Якому часу адпавядае фінальны палеаліт?
8. Што вы ведаеце пра апошняе зледзяненне на тэрыторыі нашай краіны?
9. Колькі фаўністычных комплексаў змянілася на тэрыторыі Беларусі на працягу антрапагену?
10. Пералічыце прадстаўнікоў верхнепалеалітычнай фаўны. На якіх з іх палявалі першыя людзі на зямлі Беларусі?
34
ж ЗНАНШЛГ MWK1 ЛМШГТУ Ў ЯМРУС1
БЕРДЫЖСКАЯ СТАЯНКА
Беларускі вучоны Канстанцін Міхайлавіч Палікарповіч (1889—1963) усё жыццё прысвяціў пошукам і вывучэнню першабытных помнікаў. Ім адкрыты сапраўдныя жамчужыны старажытнай гісторыі — палеалітычныя стаянкі Бердыж і Юравічы ў Беларусі, Юдзінава і Елісеевічы ў Бранскай вобласці суседняй Расіі, і сотні помнікаў іншых гістарычных эпох. Пачынаючы з 1925 г. вучоны сістэматычна даследаваў берагі Сажа і Бесядзі, Дняпра і Іпуці, Прыпяці, Покаці, Буга, Дзясны і іншых рэк. Ён наведаў і агледзеў усе прыдатныя для размяшчэння старажытных паселішчаў мясціны: пясчаныя ўзгоркі на поплаве рэк, дзюны, тэрасы, мысы на іх берагах. Там, дзе не было лесу і пяскі развеяліся ветрам, проста на паверхні ляжала мноства прылад працы, зробленых рукамі старажытных майстроў.
Кожны дзень знаходкі — кожны дзень адкрыцці. Але сярод перыядаў гісторыі, на якія яны ўказвалі, не было галоўнага, самага жаданага — палеаліту. Няўжо зямля Беларусі заставалася бязлюднай так доўга і была заселена толькі ў мезаліце? Магутныя рэкі, мноства
КНІГІ ОНЛАЙН
