Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
у майстэрствам здабываць агонь у любы момант дня і ночы. Ды толькі няўмольны час не пакінуў ад гэтых іх стойбішчаў ніякіх слядоў, акрамя некалькіх выпадкова згубленых рэчаў, сярод якіх востраканечнік і скрэблы. Знайшлі іх на тэрыторыі паўднёваўсходняй Беларусі ў 20 ст. зусім выпадкова.
Калі прыкладна 110 тыс. гадоў назад з’явіліся першыя сімптомы апошняга, паазерскага абледзянення, паступова пачалі знікаць шыракалістыя пароды дрэў, на змену ім прыйшлі хваёвабярозавыя, потым усталяваліся бярозавыя рэдкалессі. 3 боку Скандынаўскага паўвострава пачаў наступаць ледавік. Ён рухаўся павольна, доўга, але няўмольна. Толькі зрэдку цяпло выходзіла пераможцам у гэтай сутычцы. I тады ледавік раставаў, каб, адпачыўшы, зноў пайсці ў атаку.
20
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Аналіз даных, якія дазваляюць аднавіць тагачаснае прыроднае асяроддзе старажытнага жыхара тэрыторыі Беларусі, дапамог высветліць, што перыяды пацяпленняў і пахаладанняў чаргаваліся. Пры гэтым ні адно з пацяпленняў не было настолькі моцным, каб паазерскі ледавік, які прыйшоў на нашу зямлю не пазней чым 24 тыс. гадоў назад і няспынна павялічваўся ў памерах, растаў поўнасцю. Гэта былі толькі часовыя супынкі ці нават невялікія скарачэнні ледавіковага покрыва на фоне няўхільнага яго наступу. Калі папярэдняе прыпяцкае абледзяненне было самым вялікім па плошчы, то паазерскае — самым халодным. Падчас аднаго з пацяпленняў (26—23 тыс. гадоў назад), а магчыма, і ў больш позні час (прыкладна 15 тыс. гадоў таму), краманьёнцы заснавалі паселішчы на берагах Прыпяці і Сажа.
Каля 18 тысячагоддзяў назад ледавік дасягнуў максімальнай мяжы і спыніўся каля падножжа невысокай, але істотнай перашкоды — Беларускай грады. На працягу ўсяго перыяду яго росту клімат рабіўся ўсё больш халодным. У зоне, што непасрэдна прымыкала да ледавіка і на якую найбольш уздзейнічаў халодны подых ледзяной пустэчы, склаліся своеасаблівыя, непаўторныя ўмовы. Зямля Беларусі была скавана вечнай мерзлатой. Рэдкія пералескі па далінах рэк, сярод якіх былі карлікавая бяроза, вярба, іншыя хмызнякі, травы, утрымлівалі віды раслін, якія і зараз ёсць у зоне тундры і стэпу.
Змешаны характар набыў не толькі раслінны, але і жывёльны свет у сувязі са змяшчэннем прыродных зон на поўдзень. Сярод рэшткаў жывёл, знойдзеных на стаянках чалавека таго часу, ёсць тыповыя жыхары тундры і лесатундры
Каменныя сякеры і іншыя прылады часоў неаліту.
(лемінгі, пясцы, паўночныя алені, белыя курапаткі), лесу (высакародны алень, буры мядзведзь, казуля, расамаха), стэпу (конь, зубр, заяцрусак, лісіцакарсак, рыжаваты суслік, палёўка, пяструшка, хамяк і іншыя віды). Жылі ў той перыяд і шырокараспаўсюджаныя жывёлы, прыстасаваныя да існавання ў розных ландшафтах (воўк, лісіца, крумкач, заяцбяляк). Шмат было на тагачаснай зямлі Беларусі таксама мамантаў і валасатых насарогаў, якія аддавалі перавагу халодным умовам існавання, бо былі добра прыстасаваныя да іх.
Каля 14 тыс. гадоў назад зямля нарэшце адчула палёгку. Скончыўся самы суровы ў гісторыі плейстацэну паазерскі ледавіковы перыяд. Ледавік пачаў паступова, але даволі хутка (да 100 м у год) адступаць на поўнач і паўночны захад. Да 13га тысячагоддзя ён поўнасцю знік з тэрыторыі Беларусі. Але каб гэта адбылося, недастаткова было толькі павышэння тэмпературы паветра. Адпаведную ролю адыгрывалі складаныя сувязі, якія існавалі паміж акіянам, сушай, атмасферай і іншымі кампанентамі асяроддзя. Ільды пачалі раставаць тады, калі дасягнулі «крытычнай масы», якая не
21
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
магла больш павялічвацца і распадалася. Клімат пацяплеў. Знікла вечная мерзлата, зноў аднавіліся расліннае і глебавае покрыва, жывёльны свет. На зямлі Беларусі з’явіліся, каб больш ніколі яе не пакідаць, людзі. Адзінаборства халодных і цёплых перыядаў працягвалася яшчэ некалькі тысячагоддзяў і працягваецца ў наш час.
Асноўная маса ледавікоў раставала не на сушы, а ў значна больш цёплым акіяне, апаўзаючы туды ў выглядзе айсбергаў. Канчаткова і параўнальна хутка ледавік растаў на раўнінах Еўропы толькі каля 11,8 тыс. гадоў назад, калі на працягу 900 гадоў запар працягваўся цёплы алеродскі перыяд (табл. 4). A 10,2 тыс. гадоў назад пачалася сучасная геалагічная эпоха — галацэн. Паводле геалагічнай перыядызацыі мы жывём на завяршальным этапе субатлантычнага перыяду галацэну, і на сабе адчуваем наступствы нарастання антрапагеннага ўздзеяння на прыроднае асяроддзе.
УЦАРСТВЕЖЫВЁЛ
Першай на змены клімату рэагуе расліннасць. Потым адбываецца змена жывёльнага свету. У табл. 5 пададзены назвы розных фаўністычных комплексаў (тэрыякомплексаў), у якія ўваходзяць жывёлы, што адначасова існавалі ў аднолькавых прыродных умовах на пэўнай тэрыторыі. У чацвярцічным перыядзе, як сцвярджаюць вучоныя, на тэрыторыі Беларусі, як і ва ўсёй Еўропе, змянілася 6 тэрыякомплексаў. Сёмы, галацэнавы, — наш сучаснік. У яго ўваходзяць усе тыя жывыя істоты, якія зараз жывуць вакол нас на сушы і ў вадаёмах.
Кожны з гэтых комплексаў складаўся з тыповых прадстаўнікоў, адны з якіх існавалі вельмі працяглы час і нават дажылі да нашых дзён, і пры гэтым зусім нязначна змяніліся. Іншыя вымерлі, не вытрымаўшы рэзкіх ваганняў клімату. Найстаражытнейшымі жывёламі, рэшткі якіх знойдзены на тэрыторыі рэспублікі, былі прадстаўнікі хапроўскага комплексу (конь Стэнона, этрускі насарог), а таксама таманскага комплексу (паўднёвы слон). Але найбольш вывучаным старажытным комплексам з’яўляецца ціраспальскі, у якім выяўлены архідыскадонтны, або паўднёвы, слон, выкапнёвы высакародны алень, бабёртрагантэрый, хахуля і іншыя віды. Ціраспальскі комплекс існаваў больш за 500 тыс. гадоў назад. Калі раптам на тэрыторыі Беларусі будуць знойдзены сляды жыхароў гэтага часу (па археалагічнай перыядызацыі гэта ранні палеаліт), што як гіпотэза мае права на існаванне, не будзе сумнення ў тым, што ўсе пазначаныя жывёлы былі аб’ектамі іх палявання.
Рэшткі прадстаўнікоў хазарскага фаўністычнага комплексу, які існаваў 364—186 тыс. гадоў назад, шырокавядомы на велізарнай тэрыторыі Еўропы паміж 45° і 60° паўночнай шыраты. На тэрыторыі Беларусі знойдзены рэшткі трагантэрыевага і хазарскага сланоў, пячорнага мядзведзя, хазарскага каня і іншых жывёл, тыповых для таго часу.
Мамантавы, або хвалынскі, фаўністычны комплекс, на думку большасці даследчыкаў, панаваў на прасторах Усходнееўрапейскай раўніны з 70га тысячагоддзя да пачатку галацэну, але пачаў фарміравацца ў канцы прыпяцкага зледзянення прыкладна 220 тыс. гадоў назад. Прадстаўнікі гэтага комплексу аб’яднаны
22
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Падраздзяленне чацвярцічнага перыяду a 5 ® © w 5 = Фаўністычныя комплексы Знойдзены на тэрыторыі Беларусі
ч © Е я * © Е Беларусь, схема 2010 г.
% X) X К — 03 Галацэн, геалагічная сучаснасць 10,2 Галацэнавы Усе прадстаўнікі сучаснай фаўны
X X ч с Паазерскае зледзяненне 110 '2 X «5 CO со 03 X оз 03 S Другі падкомплекс Воўк, пясец, паўночны і вялікарогі алені, буры і пячорны мядзведзі, першабытныя зубр і бык (тур), мускусны бык (аўцабык), конь выкапнёвы, сайга, валасаты насарог
Муравінскае міжледавікоўе 127 Першы падкомплекс Мамант, першабытны бізон, вялікарогі алень. лясны слон, пячорны леў, бабёр
Прыпяцкае зледзяненне 364
Хазарскі Сланы хазарскі і трагантэрыевы, конь хазарскі, мядзведзь пячорны
Александрыйскае міжледавікоўе 427 Сінгільскі Рэшткі не знойдзены
Бярэзінскае зледзяненне 474 Ціраспальскі Слон паўднёвы, алень высакародны выкапнёвы, бабёртрагантэрый, бабёр,хахуля
Белавежскі этап 621
Нараўскі этап 760
Брэсцкі этап 800 Таманскі Слон паўднёвы
Гомельскі этап 1800 Хапроўскі Конь Стэнона, этрускі насарог
Дварэцкі этап 2600
Табліца 5. Змена фаўністычных комплексаў на тэрыторыі Беларусі на працягу антрапагенавага перыяду.
23
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
назвай «мамантавая фаўна». Яна больш за ўсё і прыцягвае нашу ўвагу, бо існавала адначасова з першымі, як можна гіпатэтычна меркаваць, прышэльцамі на зямлю Беларусі — неандэртальцамі і іх пераемнікамі краманьёнцамі, факт знаходжання якіх на нашай тэрыторыі бясспрэчна даказаны.
Тыповымі прадстаўнікамі гэтай фаўны былі мамант, валасаты насарог, аўцабык, бізон, конь, высакародны, велікарогі і паўночны алені, пясец, мядзведзь, воўк, ліса, заяц, розныя грызуны і іншыя жывёлы. Амаль усе яны былі прамысловымі відамі для паляўнічых многіх пакаленняў. Гэты комплекс сфарміраваўся ў спецыфічных умовах прыледавіковага клімату і своеасаблівай тундрастэпавай расліннасці. Прырода надзяліла адных вельмі густой поўсцю, іншых — здольнас
цю да актыўных міграцый. Нягледзячы на мізэрнасць драўнянай расліннасці, запасы біямасы за кошт траў былі вялікія. Дзякуючы гэтаму, прадстаўнікі верхнепалеалітычнага комплексу рассяліліся на велізарных прасторах прыледавіковай зоны Зямлі.
Дык як жа выглядалі маманты, валасатыя насарогі, якія існавалі на тэрыторыі сучаснай Беларусі яшчэ зусім нядаўна? Далёка не ўсе ведаюць, што мамантаў і іншых пералічаных вышэй жывёл на зямлі Беларусі было мноства. На сённяшні дзень звесткі аб знаходках костак маманта паступілі амаль з 200 пунктаў краіны. Цэлыя шкілеты былі знойдзены ў розныя гады каля гарадскога пасёлка Мір Карэліцкага раёна, у гарадах Орша, Петрыкаў, каля вёскі Сухары Магілёўскага раёна. Вага
На карце Беларусі кропкамі адзначаны месцы, дзе знойдзены рэшткі маманта.
24
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
Так выглядаў мамант.
гэтай жывёліны дасягала 7 т, вышыня цела 3,6 м, даўжыня 4 м. Іклы даўжынёй да 3 м важылі больш за 100 кг кожны. Зубы маманта, а ў яго іх было 4, складаліся з 20— 27 пласцін і на працягу жыцця змяняліся 6 разоў. У маманта ва ўзросце 60—70 гадоў кожны зуб важыў больш за 10 кг. Усё цела гэтага траваеднага гіганта пакрывала густая, доўгая (да 1 м) рыжая поўсць.
Мамант быў самай жаданай здабычай старажытных паляўнічых. Аб умовах жыцця гэтых звяроў, іх знешнім выглядзе назапашана вялікая інфармацыя. Задачу вучоных аблегчылі шматлікія знаходкі замарожаных трупаў гэтых жывёл, якія добра захаваліся да нашых дзён ва ўмовах вечнай мерзлаты, галоўным чынам у Сібіры. Мноства адноўленых чучал мамантаў, у тым ліку 5—7месячнага звера
няці па мянушцы Дзіма, можна ўбачыць у СанктПецярбургскім музеі Заалагічнага інстытута.
На тэрыторыі нашай краіны вядома больш за 25 месцаў, дзе знойдзены рэшткі валасатага насарога. Гэта нязграбная жывёлі
КНІГІ ОНЛАЙН
