Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
.
Пасля сушкі або вымочвання з дапамогай скрабкоў і скрэблаў скуры мяздры
62
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
лі (здымалі мяздру, рэшткі тлушчу), і яны станавіліся надзвычай прыдатным матэрыялам для самых розных мэт. 3 дапамогай калодкі (гэта магла быць буйная костка, камень і іншая рэч) скуры даволі лёгка можна надаць любую форму. Па пругкасці і нават цвёрдасці яна пераўзыходзіць дрэва, набліжаючыся да косці і рога. Нават пасля прымітыўнага вырабу (шляхам зняцця мяздры і поўсці) яна робіцца вільгаценепранікальнай. Таму і выраблялі са скуры посуд для сухіх і вадкіх рэчываў, мяхі і сумкі, рамяні, шкурамі пакрывалі дахі жытлаў. У скурах запякалі мяса, з іх шылі вопратку. Яны ў рэшце рэшт служылі подсцілам і адначасова бялізнай для жыхара каменнага веку. Усё сказанае пра посуд знаходзіцца паза межамі доказаў і мае характар меркаванняў. Магчыма, ежу гатавалі і без посуду, а проста ў пякарскіх ямках, што знойдзены ў падлозе некаторых палеалітычных жытлаў побач з вогнішчамі. Так было да пачатку галацэну і яшчэ доўгі час, пакуль чалавек новага каменнага веку (неаліту) не навучыўся ляпіць сапраўдныя гаршкі з гліны, пяску і розных дамешак, абпальваючы іх на вогнішчах.
ВОПРАТКА
Са скуры першабытны чалавек рабіў не толькі посуд. 3 яе ён шыў сабе вопратку. Першай тканінай служылі натуральныя, a пазней вырабленыя скуры жывёл і іх футра. У мусцьерскі час, на думку некаторых даследчыкаў, адзенне было даволі простым. Гэта накідкі з цэлых скур ці іх кавалкаў, спалучаных рамянямі, сцегнавыя паясы ці нешта накшталт спадніц. Пра абутак той пары звестак яшчэ меней.
Шчаслівы выпадак падараваў археолагам магчымасць убачыць, якімі былі вопратка і абутак у познім палеаліце. Гэта стала адбылося, калі даследавалі познапалеалітычную стаянку Сунгір ва Уладзімірскай вобласці Расіі. У трох пахаваннях (мужчына 55—65 гадоў, дзяўчынка 7—8 гадоў і хлопчык 12—13 гадоў) дзякуючы добрай захаванасці рэшткаў удалося аднавіць характар вопраткі і спосаб яе ўпрыгожання шматлікімі каралямі, гузікамі. Знойдзены таксама бранзалеты і іншыя цікавыя рэчы. Абутак быў самай простай формы. Авальным кавалкам скуры чалавек абгортваў ступні з усіх бакоў, а раменная стужка, прасвідраваная ўверсе, працягвалася праз дзіркі, дазваляла сцягнуць скуру шчыльна вакол нагі і зацягнуць вузельчыкам. Лічаць, што зімовы абутак шылі футрам усярэдзіну, а летні — наадварот. Ніткамі служылі сухажыллі, крапіўныя і іншыя раслінныя валокны. Раскройвалі вопратку і абутак крамянёвымі нажамі.
Вывучаючы старажытныя скульптуры і выявы чалавечых фігурак, малюнкі на костках, шкілеты пахаваных, вучоныя ўстанавілі, што ў палеаліце чалавек шыў не толькі футравыя камбінезоны, якія шчыльна закрывалі ўсё тулава і галаву, але і штаны, накідкі накшталт плашчоў, абутак, які нагадваў грубыя чунякі. Усё гэта насілі з упрыгажэннямі, сярод якіх былі розныя бранзалеты, абручы для галавы, падвескі на шыю, каралі, ракавіны. Адзенне пахаваных было зашпілена касцянымі шпількамі.
Магчыма, так упрыгожвалі памерлых, а ў штодзённым жыцці апраналіся значна прасцей. Можна меркаваць, што жанчыны ва ўсе часы былі асабліва прыдзірлівыя
63
Пахаванне паляўнічага ў племені мусцьерскай культуры.
64
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
да туалетаў. Ды яшчэ ў каменным веку быў іх культ. Нездарма ж гэтую эпоху называюць матрыярхатам. Сярод дзясяткаў знойдзеных статуэтак з біўня маманта амаль усе жаночыя. Жанчына — маці, яна працягвае род чалавечы, яна — захавальніца агню. Яе праца была неабходнай для ўсёй абшчыны. Мацярынская родавая абшчына, якая існавала ў познім палеаліце, была непараўнальна больш прагрэсіўнай формай грамадскага жыцця, чым першабытны статак.
Прылады працы, верагодна, рабілі мужчыны.
ЧАМУ КРЭМЕНЬ?
ІЦІТОЛЬКІ КРЭМЕНЬ?
Акрамя запасаў расліннай і жывёльнай ежы, а таксама прыдатных для жыцця ландшафтаў, чалавеку палеалітычнага часу для асваення новых тэрыторый неабходна была яшчэ адна абавязковая ўмова — наяўнасць сыравіны для вырабу прылад працы, з дапамогай якіх ён мог здабыць усё астатняе. Агульнавядома, што менавіта здольнасць да вырабаў прасцейшых прылад працы вылучыла чалавека з жывёльнага свету.
На шляху станаўлення чалавека этапу прыладавай дзейнасці папярэднічаў доўгі шлях выкарыстання звычайных камянёў, палак, абкатанай вадой галькі. Для вырабу ручных прылад для сячэння ў раннім палеаліце падыходзіў любы цвёрды матэрыял. Паступова адбор натуральна завостраных, зручных форм, створаных прыродай пад уздзеяннем вады, марознага выветрывання і іншых фактараў, змяніўся этапам наўмыснай абіўкі прылад з ужываннем
для гэтага пасрэднікаў, так званых каменных адбойнікаў.
I вось тут, спачатку інтуітыўна, а потым свядома, чалавек пачаў выбіраць найбольш прыдатныя матэрыялы. Шляхам проб і памылак, выкарыстоўваючы вопыт продкаў, з мноства асадкавых і вулканічных горных парод ён выбраў сланец і пясчанік, алеўраліт і крэмень, вапняк, андэзіт, абсідыян, кварцыт, агат, дыярыт, горны крышталь, яшму, нефрыт, халцэдон і некаторыя іншыя пароды. Камень павінен быў быць дастаткова моцным, але ў той жа час прыдатным для апрацоўкі, лёгка і зручна расколвацца.
Тагачасны свет заваяваў крэмень. Зразумела, што ў кожным канкрэтным месцы выкарыстоўвалі тую пароду, якая была найбольш даступная, але пры наяўнасці крэменю паўсюдна аддавалі перавагу менавіта гэтаму мінералу. Гэты камень быў моцным, дастаткова цвёрдым, лёгка расколваўся і рэтушаваўся. Без асаблівых намаганняў яму можна было надаць любую задуманую форму.
Крэмень утварыўся ў крэйдавых, радзей у дэвонскіх і палеагенавых пародах і сустракаецца ўсюды, дзе яны ёсць. На геалагічнай карце Беларусі відаць, што гэтыя адклады распаўсюджаны вельмі шырока, але звычайна залягаюць на вялікай глыбіні. Толькі ў асобных раёнах рэспублікі, асабліва ў далінах рэк, яны выходзяць на паверхню. Напрыклад, у заходняй частцы Беларусі зараз вядзецца прама з паверхні, адкрытым спосабам інтэнсіўная распрацоўка мергельнакрэйдавых адкладаў з адорвеняў. Месцамі там, дзе ледавіковыя адклады былі размыты, палі ўсыпаны крамянёвымі жаўлакамі. Ёсць таксама асобныя выхады на паверхню суцэльных пла
65
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
стоў крэменю, прыцягнутых ледавіком у непарушаным стане.
Дзякуючы адзначаным абставінам тэрыторыя Беларусі ў старажытнасці была надзвычай багатая лёгкадаступнай крамянёвай сыравінай з крэйдавых адкладаў для вырабу неабходных у гаспадарцы прылад. Гэта быў найважнейшы фактар, які вызначыў, акрамя іншых абставін, шчыльнасць засялення яе тэрыторыі. Там, дзе шмат крэменю, шмат і паселішчаў каменнага веку.
Лепш за ўсё паддаецца апрацоўцы крэмень вільготны, з глыбіні. 3за гэтага чалавек навучыўся ў больш познія часы, ужо ў неаліце і бронзавым веку, здабываць яго прама ў шахтах. У Ваўкавыскім
раёне Гродзенскай вобласці іх адкрыта і даследавана сотні. 3 дапамогай касцяных і рогавых матыкаў шахцёры каменнага веку капалі ў зямлі ствалы шахтаў у выглядзе калодзежаў, рабілі для злучэння іх штрэкі і забоі. Зрэдку, галоўным чынам па паўднёвым усходзе нашай краіны, старажытны чалавек выкарыстоўваў кварцыт.
У Юравічах і Бердыжы для вырабу прылад шырока ўжываўся мясцовы крэмень. Як мы даведаліся аб гэтым? Па колеры. Калі па хімічным складзе крэмень на ўсёй планеце амаль аднолькавы, то па колеры ён рэзка адрозніваецца. Гэтую асаблівасць упершыню заўважылі менавіта археолагі. Сожскі крэмень, напрыклад,
Прылады працы з крэменю: a — укладышы, часткі састаўных прылад; б—в — праколкі і скрабкі, неабходныя пры апрацоўцы шкуры і пашыву вопраткі; г — апрацоўка круглых паверхняў з дапамогай скрэблаў і скобляў.
66
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
Выявы звяроў, пакінутыя першабытнымі мастакамі.
шэры, з дробнымі белымі ўкрапаваннямі. Толькі зрэдку ён мяняе колер, калі знаходзіцца ў балоце і ў крэйдавых адкладах, бо лёгка ўбірае ў сябе розныя солі і вокіслы. На Нёмане і Верхняй Прыпяці выяўлены шматкаляровы, ад ружовага да чорнага, хоць, вядома, паўсюдна трапляюцца рознакаляровыя канкрэцыі. На тэрыторыі Польшчы сустракаецца высакаякасны,
так званы шакаладны крэмень. Добрае веданне якасцей крэменю розных рэгіёнаў краіны і суседніх тэрыторый дае падставу для вывучэння шляхоў і асаблівасцей абмену сыравінай.
Дрэнная захаванасць, асабліва ў пясчаных адкладах, арганічных рэчываў пазбаўляе нас магчымасці ўсвядоміць тую значную ролю, якую адыгрывалі ў жыцці
67
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
палеалітычнага насельніцтва прылады, зробленыя з косці, рога і дрэва. Землекапалкі для збіральніцтва, матыкі для капання розных ям, рагаціны і гарпуны для палявання, упрыгажэнні і прадметы мастацтва, у тым ліку вырабы дробнай пластыкі, статуэткі, а таксама шмат якія іншыя рэчы выраблялі з гэтых матэрыялаў.
ПРЫЛАДЫ ПРАЦЫ
Для шматграннай гаспадарчай дзейнасці, якой займаўся калектыў першабытных паляўнічых, з дня ў дзень патрэбны
былі тыя ці іншыя прылады працы. Каб пайсці на паляванне, пашыць вопратку ці выкапаць карэнне з зямлі, патрэбны самыя розныя рэчы. Раней лічылася, што ў мусцьерскі перыяд неандэрталец вырабляў галоўным чынам востраканечнікі, скрэблы і рубільцы. А зараз да іх далучылі розныя выемчатыя і зубчастыя прылады, зрэдку на помніках мусцьерскага часу знаходзяць скрабкі, разцы, праколкі, нажы, a ўсяго на сёння вядома звыш 60 розных тыпаў вырабаў, якімі ён карыстаўся. У познім палеаліце асартымент каменных прылад пашырыўся, а апрацоўка іх значна палепшылася.
Вырабы з костак: a — паляўнічыя прылады (кінжал, наканечнікі дзід); б — рыбалоўныя прылады (гарпуны выкарыстоўваліся як зброя); в — клявец і матыка — прылады для збіральніцтва і земляных работ.
68
У ГАСЦЯХ У ДАЛЁКІХ ПРОДКАЎ
Наканечнікі стрэл з бакавой выемкай з Бердыжа. Выкарыстоўваліся як нажы ці колючыя прылады.
Што было найбольш неабходна? Папершае, тыя рэчы, з дапамогай якіх апрацоўвалі сыравіну, інакш, прылады для выпрацоўкі прылад працы — адбойнікі і рэтушоры. У назвах гэтых рэчаў зашыфраваны іх сутнасць і прызначэнне. Адбойнікамі адбівалі, надаючы прыладзе патрэбную форму, рэтушорамі рэтушавалі, даводзячы яе рабочы край да аптымальнай кандыцыі. Тып нарыхтоўкі і спосабы другаснай апрацоўкі залежалі ад в
КНІГІ ОНЛАЙН
