Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
краях, мела завостраны канец. Назва «востраканечнік» як нельга лепш харак
Бердыжская стаянка.
Востраканечнік (ножскрэбла) з раскопак 1928 г. Рэч, характэрная для помнікаў мусцьерскай культуры (ад 100 да 35—33 тыс. гадоў назад). 3 дапамогай такой прылады можна было рэзаць, скрэбці, праколваць, секчы.
41
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
тарызуе «аблічча» гэтай рэчы, але, відаць, не зусім поўна адпавядае яе прызначэнню. На думку спецыялістаў, адзначаная прылада выкарыстоўвалася як скрэбланож. Яе форма, апрацоўка паверхні і рабочых лёзаў сведчаць пра магчымасці выкарыстання рэчы для раздзелкі паляўнічай здабычы і апрацоўкі скуры. Такія прылады тыповыя для раннепалеалітычнага часу. Паверхня востраканечніка з Бердыжа, як і ўвогуле ўсіх старажытных вырабаў з крэменю, пакрыта цёмным налётам — пацінай, якая, дарэчы, можа быць і блакітнай, і шэрай, і белай. Справа не ў колеры паціны, а ў наяўнасці ці адсутнасці яе. Паціна ўтвараецца з соляў і вокіслаў у выніку працяглага знаходжання расколатага крэменю на адкрытым паветры, і чым большая паціна, тым старажытней рэч. Наяўнасць яе заўсёды насцярожвае даследчыка. Згла
Скрэбла, знойдзенае П.М. Чайкоўскім ва ўрочышчы Каменная Гара каля пасёлка Свяцілавічы. Край з аднаго боку цалкам, а з другога на працягу 4 см абабіты буйнымі сколамі.
джаныя і абкатаныя грані, архаічная форма, адпаведная тэхніка расколвання і апрацоўкі пры наяўнасці паціны — дакладныя арыенціры для вызначэння старажытнага ўзросту знаходкі.
Бердыжскі востраканечнік менавіта па гэтых прыкметах выглядаў больш архаічным, чым іншыя знаходкі, і ўзнікла думка, што ён зроблены не адначасова з імі. Адпаведна час пранікнення першых людзей на тэрыторыю Беларусі значна паглыбляўся ў сівую даўніну тысячагоддзяў.
Далейшыя пошукі, вывучэнне стратыграфіі і датаванне культурнага пласта стаянкі не далі падстаў для таго, каб «адарваць» востраканечнік ад усяго знойдзенага комплексу рэчаў. Нашчадкі многіх пакаленняў беражліва захоўвалі тэхнічныя прыёмы продкаў, сакрэты апрацоўкі прылад. I ў далейшым на многіх старажытных помніках Беларусі неаднаразова знаходзілі асобныя рэчы, якія знешне выглядалі непараўнальна больш старажытнымі за астатнія. Хутчэй за ўсё, знаходка з Падлужжа — таксама прыклад працяглага захавання традыцый продкаў. Увогуле адна рэч мала пра што гаворыць. Пэўнымі з’яўляюцца высновы, зробленыя на падставе вывучэння некалькіх, хоць бы трох аднатыпных вырабаў. У дадзеным выпадку знаходка была адзінкавая.
У сувязі з тым, што ў газетах і часопісах тых гадоў з’явіліся паведамленні пра раскопкі і адпаведныя знаходкі, многія энтузіястыаматары пачалі актыўна шукаць старажытнасці па ўсёй краіне і паведамляць пра іх у Акадэмію навук. Сярод мноства атрыманых звестак асаблівую цікавасць выклікала паведамленне краязнаўца П.М. Чайкоўскага, які на
42
ЯК ЗНАЙШЛІ ПОМНІКІ ПАЛЕАЛІТУ Ў БЕЛАРУСІ
стаўнічаўу Свяцілавічах, што ў Веткаўскім раёне Гомельскай вобласці.
Ва ўрочышчы Каменная Гара, якое знаходзіцца побач з гэтым пасёлкам, у 1929 г. ён знайшоў незвычайную прыладу з крэменю, так званае скрэбла. Яно ляжала на схіле невялікага яра, які праразаў тут высокі бераг Бесядзі. Хто і калі страціў яго? Згубілі па дарозе да вады ці рэч звалілася аднекуль зверху? На гэтыя пытанні немагчыма адказаць сёння. Адно стала вучоным зразумела, калі знаходка трапіла ў іх рукі — рэч вельмі старажытная. Яе ўзрост выдавала грубая апрацоўка краю буйнымі сколамі, цікавая традыцыйная для ранняга палеаліту форма, моцны бляск, за
Скрэбла, знойдзенае каля вёскі Абідавічы. Нават нявопытнаму воку бачна, што такая рэч добра клалася ў руку і ёю зручна было нешта скабліць, скрэбці і калоць.
Пералічаныя прылады і даюць падставу меркаваць, што першыя людзі, якія трапілі на зямлю Беларусі, маглі жыць тут яшчэ ў раннім палеаліце. Гэта маглі быць неандэртальцы, якія стварылі так званую мусцьерскую культуру. Тэрмін іх існавання даволі шырокі, але найбольш верагодным для пранікнення на нашу зямлю ўяўляецца прамежак часу паміж заканчэннем перадапошняга і пачаткам апошняга паазерскага абледзянення (муравінскае міжледавікоўе), а магчыма, і першая палова апошняга абледзянення — 130—35 тыс. гадоў назад.
паліраванасць граняў, блакітная паціна, якая пакрывала ўсю паверхню прылады. Агледзеўшы знаходку, спецыялістыархеолагі прыйшлі да аднадушнай высновы — скрэбла зроблена ў палеалітычны час, і ўзрост яго намнога больш сталы, чым іншых масавых знаходак з Бердыжа і Юравіч. Толькі тая сэрцападобная прылада з Бердыжа, якая так адрознівалася ад усіх астатніх, знешне магла спаборнічаць са свяцілавіцкім скрэблам сваім узростам.
За увесь час вывучэння палеаліту ў Беларусі яшчэ толькі раз пашчасціла знайсці рэч, падобную да пералічаных, непасрэдна на яе тэрыторыі. Прылада, якая знешне нагадвала скрэбла, была паднята ў 1960я гг. археолагам Л.Д. Побалем каля падножжа высокай гары паблізу вёскі Абідавічы Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці, ва ўрочышчы Чырвоная Горка. У выніку апаўзання берагавога схілу яна, відаць, звалілася зверху і ляжала зусім no
43
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
бач з вадой. Калі б у хуткім часе міма не праходзіў археолаг, бурны паток знёс бы скрэбла ў дняпроўскія глыбіні.
Такім чынам, у выніку шматгадовага пошуку помнікаў позняга палеаліту ўдалося сабраць адходы крамянёвай вытворчасці, некалькі дзясяткаў прылад працы і адходаў іх вытворчасці, амаль 2
тыс. рэшткаў костак старажытных жывёл. За выключэннем некалькіх пералічаных адзінкавых прылад вельмі архаічнага выгляду, якія былі знойдзены ў розных месцах Беларусі, гэта амаль і ўсё, з чым сёння мае справу археолаг, калі прыступае да аднаўлення падзей тых далёкіх часін.
Неандэртальцы зімой.
44
ЯК ЗНАЙШЛІ ПОМНIKI ПАЛЕАЛІТУ Ў БЕЛАРУСІ
Археолагі за працай на раскопках.
НАПЯРЭДАДНІ ГАЛАЦЭНУ
Падзеі апошніх 14 тыс. гадоў, з пачатку позналедавіковага часу (14—10,2 тыс. гадоў таму), былі бурныя. Ледавік, які хутка пачаў адступаць і ў рэшце рэшт каля 13 тыс. гадоў назад поўнасцю знік з тэрыторыі Беларусі, выслабаніў яе зямлю для чалавека. Ніякіх прыкмет існавання тут людзей у перыяд максімальнага распаўсюджання ледавіка няма. Невядомы помнікі гэтага часу і ў многіх іншых рэгіё
нах велізарнай тэрыторыі Еўропы. Куды дзелася папярэдняе насельніцтва — нашчадкі паляўнічых на мамантаў з Юравічаў і Бердыжа? Распаўсюджанне аднакультурных помнікаў на велізарных адлегласцях Еўразійскага кантынента сведчыць аб значных міграцыях насельніцтва з мэтай выжывання, захавання роду людскога шляхам пошуку найбольш прыдатных для жыцця ўмоў і прыстасавання да найбольш рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў.
45
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Гэта сведчыць аб тым, што познапалеалітычнае насельніцтва значна ўдасканаліла тэхніку выпрацоўкі вырабаў і ўвогуле матэрыяльную культуру, прыстасавалася і адаптавалася да жыцця ў самых розных кліматычных умовах. 3 табл. 4 відаць, што рытмічныя змены клімату працягвалі адбывацца праз пэўныя прамежкі часу і ў позналедавікоўі, і ў галацэне, падзел якіх і адлюстроўвае чаргаванне цяплейшых і халаднейшых часоў.
Іншым разам, у так званыя стадыяльныя перыяды, ледавік, быццам жывая істота, не губляў надзею вярнуцца на нашу зямлю і пачынаў паступовы рух наперад. А ў прамежках паміж гэтымі часовымі і значнымі пахаладаннямі, якія рабіліся ўсё больш кароткімі, наступалі цёплыя (між
стадыяльныя) перыяды. Яны і былі найбольш прыдатнымі для вяртання ў гэтыя шыроты чалавека. 3 цягам часу даволі хутка ён рассяліўся па берагах усіх рачных басейнаў на тэрыторыі Беларусі. Аб гэтым сведчаць даныя археолагаў, якія знайшлі на сённяшні дзень некалькі соцень помнікаў фінальнай пары палеаліту.
КАРТА БЕЛАРУСІ
Ў ФІНАЛЬНУЮ ПАРУ ПАЛЕАЛІТУ
Новая хваля асваення беларускіх прастораў праходзіла ўздоўж старажытных шляхоў — рэк. Для адных гэта было вяртанне на радзіму продкаў, для іншых — доўгі шлях у нязведаныя далі за статкамі
Схема магчымых кірункаў першапачатковага засялення тэрыторыі Беларусі:
1 — вёска Абідавічы, 2 — вёска Падлужжа, 3 — пасёлак Свяцілавічы; a — Юравіцкая стаянка, 6 — Бердыжская стаянка; пазначана мяжа апошняга паазерскага абледзянення.
46
ЯК ЗНАЙШЛІ ПОМНІКІ ПАЛЕАЛІТУ Ў БЕЛАРУСІ
звыклых аб’ектаў палявання — паўночных аленяў, якія рухаліся ўслед за ледавіком. Традыцыйныя для палеалітычных жыхароў спадарожнікі (мамант, валасаты насарог) амаль зніклі. У пошуках ежы гэтыя жывёлы блукалі і імкнуліся знайсці і заняць звыклую для іх экалагічную нішу і паступова засталіся на кароткі час толькі ў Сібіры. Новае насельніцтва дастаткова хутка рассялілася па ўсёй тэрыторыі краіны, і ніколі больш наша зямля не пуставала. Гэта былі стваральнікі розных культур, якія, як мяркуюць вучоныя, доўгі час пазбягалі сустрэч і магчымых сутычак паміж сабой, амаль не кантактавалі і таму захавалі нязменнымі традыцыі і прыёмы вырабу прылад працы і спосабы палявання. Менавіта па гэтых прыкметах датуюць помнікі, вызначаюць час іх існавання і культурную прыналежнасць іх стваральнікаў.
Найбольш старажытныя фінальнапалеалітычныя помнікі Усходняй Еўропы знойдзены ў басейнах Прыпяці, Нёмана, Даўгавы (Заходняй Дзвіны), каля вытокаў Волгі і на Верхнім Дняпры. У групу культур з наканечнікамі стрэл на пласцінах уваходзяць Лінгбі, Краснаселле (валкушанская культура), Свідэр. Помнікі і асобныя вырабы носьбітаў гэтых культур шырока распаўсюджаны на захадзе нашай краіны, а на яе ўсходзе часам фінальнага палеаліту датуецца так званая грэнская культура, паходжанне якой загадкавае і не да канца абгрунта
ванае. Датуюцца названыя культуры апошнімі тысячагоддзямі плейстацэну. Апрача іх на тэрыторыі Беларусі ёсць прыкметы існавання і іншага фінальнапалеалітычнага насельніцтва, напрыклад, стваральнікаў гамбургскай культуры.
Адпаведна прынятай храналогіі першая хваля мігрантаў, якія выраблялі вельмі адметныя і непаўторныя вастрыі гамбургскага тыпу, трапіла да нас падчас кароткага па часе бёлінгскага пацяплення (12,8—12,1 тыс. гадоў назад). У больш працяглым і значна больш цёплым аляродзе (11,8—10,9 тыс. гадоў назад) праз басейны ўсіх буйных рэк Беларусі прайшла хваля лінгбійскіх паляўнічых. А падчас цёплых прамежкаў пазнейшага часу, асабліва напрыканцы позняга дрыясу, на зямлі Беларусі распаўсюдзіліся нашчадкі насельніцтва ўсходняга Лінгбі, стваральнікі краснасельскай (валкушанскай) і свідэрскай культур. Названыя культурныя з’явы далі пачатак шматлікім мезалітычным культурам. Іх носьбіты развівалі і ўдасканальвалі дзве традыцыі, што склаліся з часам — пласціністую тэхніку расколвання, якая амаль не патрабавала другаснай апрацоўкі і была ўласціва для свідэрскага насельніцтва, і адшчэпавую тэхніку расколвання, якая грунтавалася на другаснай апрацоўцы. Гэтая традыцыя засталася ад лінгбійскага насельніцтва.
ПЫТАННІI ЗАДАННІ ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ
1. Хто адкрыў познапалеалітычныя помнікі Беларусі?
2. Якія вы ведаеце палеалітычныя помнікі на тэрыторыі нашай краіны?
3. Якія прылады лічацца самымі старажытнымі?
4. Да якіх культур адносяцца позна і фінальнапалеалітычныя помнікі Беларусі?
47
rrwx гдМюх ПМШЎ
Як жылі першыя людзі на зямлі Беларусі? Якую вялі гаспадарку? Паспра
КНІГІ ОНЛАЙН
