Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
ўднёвым усходзе краіны, a помнікі фінальнага палеаліту — паўсюдна. Але аб гэтым размова пойдзе крыху пазней.
Паколькі фінальны палеаліт, падчас якога адбылося засяленне чалавекам усёй тэрыторыі нашай краіны, датуецца позналедавіковым часам, неабходна ўсвядоміць асноўныя падраздзяленні гэтага адрэзка плейстацэну (табл. 4).
14
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
S5 05 о о Стратыграфічныя падраздзяленні Кліматычныя падраздзяленні W g a a О X х о с
1 б < r § c H ° 6 s g a a ec ч 03 к m 3
1000 ■2000 •3000 •4000 ■5000 '6000 7000 '8000 ■9000 ■10000 ■11000 12000 ■13000 ■14000 CQ о 05 х 0s о5 X 'S' CL CQ 05 IT = 05 £ *E X CL CQ '2 o 43 E Ю o U СубатланТЫЧНЫ 2700 SA3 1000 Навешійя Новая
Сярэдневяковая
SA2 1000
Жалезная
SA1 700
Бронзавая 05 й Е g
'x 4 m OS U 'x * a Суббарэальны 5000 SB3 500
SB2 1000
SB1 800
Аглантычны 7800 АТ3 1000
АТ2 600
АТ1 1200
в g 05 co о
Барэальны 9000 ВО2 600
ВО1 600
Перадбарэальны 10200 РВ2 800
РВ1 400
E n E o5 H o >s C 'S X CL O CQ
0 CQ O ■ ^ 2 d 4 Q 3 CQ § CQ o5 5 § I co O o E 05 E 05 CL 05 Дрыясавы позні 10900 DR3 700 a с 8.3
Алеродскі 11800 AL 900
/Дрыясавь? ч сярэдні у
12100 DR2 300
'2 o CL O CQ 05 05 c 12800 BL 700
Бёлінгскі
Дрыясавы ранні 14000 DR1 1200
Дзвінскі
Табліца 4. Перыядызацыя позналедавікоўя і галацэну Беларусі (ад 14 тыс. гадоў назад да сучаснасці).
15
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
На пытанне: «Ці наступіць новае абледзяненне і калі?» вучоныя адказваюць сцвярджальна. Мы жывём у адну з міжледавіковых эпох, якая, як і мінулая, непазбежна зменіцца абледзяненнем. А вось верагодныя даты заканчэння цяперашняга міжледавікоўя называюцца розныя. Адны лічаць, што яно працягнецца не менш чым 50 тысячагоддзяў, другія — што новае абледзяненне пачнецца праз некалькі стагоддзяў.
ЗАГАДКА ПРАРАДЗІМЫ ЧАЛАВЕКА
Дзе з’явіліся першыя людзі? На гэтае складанейшае пытанне няма адназначнага адказу. Доўгі час лічылася, што працэс фарміравання чалавека і вылучэння яго з жывёльнага свету адбываўся на тэрыторыі далёкай Афрыкі і Паўднёвай Азіі. Пасля сенсацыйных адкрыццяў англійскіх архео
лагаў Луіса і Мэры Лікі ва Усходняй Афрыцы вучоныя, усяго свету найбольш уважліва пачалі вывучаць менавіта гэты кантынент. На гэтай зямлі, у Алдувайскай цясніне ў вельмі старажытных адкладах былі знойдзены акамянелыя рэшткі далёкіх продкаў чалавека. Менавіта тут мільёны гадоў існавалі найбольш спрыяльныя ўмовы, якія садзейнічалі працэсу фарміравання чалавека. Гэта цёплы клімат, багатыя і разнастайныя расліннасць і жывёльны свет. Эвалюцыя ішла бесперапынна. Зараз вядома, што прыкладна 2 млн. гадоў таму назад (гл. табл. 2) найбольш раннія людзі (Homo habilis — чалавек умелы) ужо жылі невялікімі групамі на стаянках, у першых штучна зробленых з каменю, костак і галін буданах, першымі прымітыўнымі прыладамі забівалі і разбіралі дзічыну.
3 тэрыторыі Усходняй Афрыкі, а магчыма і Паўднёвай Азіі, чалавек распаўсюдзіўся па ўсім зямным шары. Але чым бы
Біфасы, знойдзеныя ў Сентгабелі (Францыя).
16
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
ні скончылася навуковая дыскусія аб месцы з’яўлення першых людзей, відавочна, што Еўрапейскі кантынент, і зямля Беларусі ў тым ліку, прарадзімай чалавека не былі.
Першапачатковае засяленне Еўрапейскага кантынента было складаным і працяглым працэсам. Велізарную ролю ў ім адыгрывала прыроднае асяроддзе. Засяліць умераны пояс з яго дакладна выяўленымі сезоннымі ваганнямі клімату чалавек мог толькі пры адпаведным узроўні матэрыяльнага развіцця, калі знайшоў спосаб штучнай здабычы агню, авалодаў прыёмамі домабудаўніцтва, набыў навыкі пашыву адзення, вынайшаў спосабы вырабу надзейнай паляўнічай зброі і ўвогуле спосабы палявання на розныя віды жывёл.
У адпаведныя эпохі плейстацэну існавалі сухапутныя масты, якія злучалі Брытанскія астравы з Еўрапейскім кантынентам, астравы Японскія і Малайскага архіпелага з Азіяй. Па гэтых мастах людзі рассяліліся па ўсёй Еўразіі. Калі старажытнейшы Homo habilis з’явіўся ў Афрыцы, то сляды прысутнасці яго наступных відаў — Homo ergaster (чалавек працуючы) і Homo erectus (чалавек прамахадзячы) знойдзены ў многіх месцах, у тым ліку на востраве Ява і на поўначы Кітая.
Сёння ўдакладнена, што на тэрыторыі Усходняй Еўропы першыя людзі з’явіліся каля 1,5 млн. гадоў назад і пакінулі на крайнім поўдні і захадзе помнікі з галечнымі індустрыямі. Homo erectus, які, на думку вучоных, вядзе пачатак ад Homo habilis, верагодна, прыйшоў у Еўропу падчас аднаго з міжледавікоўяў. Калі пры чарговым абледзяненні ён апынуўся ў ізаляцыі, то пачаў эвалюцыяніраваць у бок сучаснага
Рэканструкцыя выгляду Homo habilis (чалавека ўмелага, злева) і Homo erectus (чалавека прамахадзячага).
чалавека самастойным шляхам і пакінуў помнікі ашэльскай культуры.
Паколькі тэрмін «археалагічная культура» будзе часта ўжывацца ў кнізе, неабходна падрабязней патлумачыць, што ён азначае. Археалагічная культура — гэта сукупнасць помнікаў, якія існавалі ў пэўны час на абмежаванай тэрыторыі, насельніцтва якой вяло тыповы лад жыцця, вырабляла аднатыпныя прылады працы, зброю, адзенне, посуд, хавала памерлых па адным звычаі. У кожны гістарычны перыяд існавалі адметныя археалагічныя культуры, якія звычайна называюць па яскравай прыкмеце, уласцівай толькі гэтаму насельніцтву, ці па той мясцовасці, дзе ўпершыню быў вывучаны помнік гэтай культуры. Для розных перыядаў палеаліту, якія вы можаце бачыць у табл. 2 (алдувайскага, ашэльскага і мусцьерскага), уласцівы своеасаблівыя археалагічныя культуры.
Помнікі культуры сярэдняга ашэля (400—250 тысячагоддзяў назад) знойдзены на Каўказе, у Сярэдняй Азіі і ў Закарпацці. На стаянках тых часоў выяўлены тыповыя для гэтай культуры буйныя прылады з двухбаковай абіўкай, так званыя бі
17
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Біфасы, ці ручныя рубілы, якія дайшлі да нас з часоў ашэльскай культуры.
фасы, ці ручныя рубілы, якія служылі, каб секчы галіны і рэзаць мяса, калоць арэхі, выкопваць карэнне, а таксама для іншых спраў, пра якія можна толькі здагадвацца.
Значны рух на поўнач амаль да 52° паўночнай шыраты распачалі жыхары познаашэльскага часу (250—100 тысячагоддзяў назад). Апошнім часам з’явіліся паведамленні аб магчымых заходах тагачасна
га чалавека нават на тэрыторыю міжрэчча Заходняй Дзвіны і Ловаці. У мусцьерскую эпоху (100—35 тысячагоддзяў назад) чалавек асвоіў прасторы да 55° паўночнай шыраты. Нагадаем, што Беларусь размешчана прыкладна паміж 51° і 56° паўночнай шыраты.
Тры найбольш старажытныя прылады працы, знойдзеныя на Беларусі, пра якія пойдзе гаворка далей, дазваляюць меркаваць, што чалавек мог пранікнуць на нашу зямлю яшчэ ў мусцьерскі час. На тэрыторыі Усходняй Еўропы такіх паселішчаў сёння вядома каля 600. Тэхнічныя вынаходніцтвы неандэртальцаў дазволілі рэзка пашырыць асартымент вырабаў і стварыць новую мусцьерскую культуру.
У познім палеаліце (ад 40—35 да 10 тысячагоддзяў назад) чалавек асвоіў амаль усю тэрыторыю Еўразіі. Знойдзена больш за 1300 паселішчаў гэтай пары, 2 з якіх — у Беларусі. Помнікаў часу фінальнага палеаліту (14—10 тысячагоддзяў назад) на тэрыторыі нашай краіны знойдзена некалькі соцень.
Крамянёвы нож.
Рубіла часоў мусцьерскай культуры.
18
ЛЕТАПІСЖЫЦЦЯ
ПАДЗЕІ АПОШНІХ 130 ТЫСЯЧ ГАДОЎ
Усе міжледавіковыя эпохі былі прыдатнымі для жыцця першабытных паляўнічых. Але паколькі археалагічныя даныя сведчаць пра тое, што на тэрыторыі Беларусі першыя сляды, верагодна, пакінуты неандэртальцамі, якія маглі прыйсці сюды ў час муравінскага міжледавікоўя ці ў першай палове паазерскага абледзянення, мае сэнс весці гаворку пра развіццё падзей менавіта з гэтага часу. Гэта не значыць, што больш раннія па ўзросце пранікненні чалавека на нашу тэрыторыю трэба поўнасцю выключыць.
Даследаванні вучоных у гэтым кірунку маюць адпаведныя цяжкасці, таму што
рэшткі дзейнасці тых людзей, калі б яны і былі, пахаваны пад магутнымі тоўшчамі ледавіковых адкладаў. Кожны ледавік, які прыходзіў на тэрыторыю Беларусі, як нажом, зразаў паверхню, перацягваў, сунучы перад сабой і ў сваёй тоўшчы, на сотні і тысячы кіламетраў валуны і нават суцэльныя скалы. Таму так шмат на зямлі Беларусі доўгіх град і крутых узгоркаў, якія складаюцца з гліны, пяску, каменю. Гэта марэнныя грады. Лепш за ўсё яны захаваліся на поўначы рэспублікі ў Паазер’і, там, куды заходзіў і дзе спыніўся апошні ледавік. А на поўдні нашай краіны марэнныя адклады папярэдніх ледавіковых эпох размытыя, і ўсе палі шчодра ўсеяныя валунамі, якія назбіралі на сваім праця
Ледавік спыніўся каля падножжа невысокай, але істотнай перашкоды — Беларускай грады: a — Юравіцкая стаянка; 6 — Бердыжская стаянка;
7 — вёска Абідавічы; 2 — вёска Падлужжа; 3 — пасёлак Свяцілавічы.
19
ПЕРШЫЯ Л ЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Старажытныя прылады працы, вырабленыя з костак жывёл.
глым шляху з поўначы ледавікі. Сярод іх шмат крамянёвых канкрэцый — галоўнай сыравіны для вырабу прылад у часы палеаліту. Напярэдадні падзей, калі да нас трапілі першыя людзі (прыкладна 130 тысячагоддзяў назад), гіганцкі ледавіковы панцыр перадапошняга, самага велізарнага па плошчы прыпяцкага абледзянення растаў. I паступова зямля Беларусі, нібыта вызваліўшыся з палону, зноў расквітнела. Рэкі ўвайшлі ў свае берагі і пацяклі ў тых, што і зараз напрамках.
Вядомы беларускі вучоныгеолаг Г.І. Гарэцкі (1900—1988) вызначыўхарактэрную для ўсіх рэк Рускай раўніны заканамернасць — аднаўляць свае даліны ў старажытных межах, якія сфарміраваліся на Зямлі яшчэ ў дачацвярцічны час, нягледзячы ні на якія геалагічныя падзеі. Аднавілася расліннае покрыва, у лясах зноў заспявалі птушкі, склалася раўнавага паміж рознымі групамі жывёл. Яшчэ не было чалавека, толькі прырода рэгулявала колькасць і склад усяго жывога шляхам натуральнага адбору.
На тэрыторыі нашай краіны з’явілася спачатку тундравая, а потым лясная расліннасць. Чым цяплейшым станавіўся клімат, тым хутчэй змянялася расліннае покрыва. На змену бярозавым, хваёвым, яловым лясам прыйшлі змешаныя лясы, у якіх хвойныя пароды дрэў суіснавалі з шыракалістымі — дубам, ліпай, вязам, грабам. 3 надыходам муравінскага міжледавікоўя чалавекнеандэрталец пачаў рухацца на поўнач і аднойчы адкрыў для сябе дзіўны край, нашу Беларусь, дзе лясы былі поўныя дзічыны, а рэкі — рыбы, дзе першародная прырода яшчэ не зведала на сабе згубнага ўздзеяння двухногай думаючай істоты, якая зрабілася паступова самым мудрым і ў той жа час самым каварным яе стварэннем.
Магчыма, і будавалі тыя першыя паляўнічыя на нашай зямлі жытлы зусім такія ж, як іх сучаснікі ў паўднёвых краях. Можа палілі вогнішчы, авалодаўшы да таго ча
КНІГІ ОНЛАЙН
