Першыя людзі на зямлі Беларусі
Алена Калечыц
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 120с.
Мінск 2015
чы і чаму знаходкі апынуліся ў зямлі. Ці даводзілася вам правесці хаця б дзень на пясчаным беразе ракі ці возера? На чыстым жоўтым пяску сляды вашага знаходжання будуць добра відаць, нават калі б вы былі беззаганна акуратныя. А зараз уявіце, што 30— 50 чалавек адначасова жылі на такім беразе доўгі час або няхай нават адзін ці два сезоны. Яны разбіралі забітую дзічыну, рыбу, гатавалі ежу, палілі вогнішчы, елі, спалі, рабілі прылады працы ці штонебудзь будавалі, капалі ямы для захоўвання харчовых прыпасаў, паліва, нараджаліся і паміралі, весяліліся і сумавалі, адным словам, жылі звычайным чалавечым жыццём, такім, як і мы з вамі, толькі ў іншым тэмпе і пры іншым узроўні эканамічнай і сацыяльнай арганізацыі. У выніку назапашваліся рэшткі ежы і крэмнеапрацоўкі, пасля адыходу племені гінулі і разбураліся пабудовы. Усё гэта трапляла ў пясок, заносілася пылам.
Большая частка старажытнасцей сёння надзейна закрыта глебай. Земляныя работы, якія звязаны з выманнем іх на паверхню, і называюць раскопкамі. Пласт зямлі, які змяшчае ў сабе рэшткі жыццядзейнасці чалавека, называецца культурным пластом.
Што адбывалася з ім на працягу тысячагоддзяў? Пры спрыяльных умовах, не крануты вякамі ні ветрам, ні вадой, ні чалавекам, гэты пласт дзенідзе захаваўся часткова, а то і ў амаль першапачатковым выглядзе. Такія помнікі сустракаюцца вельмі рэдка і з’яўляюцца надзвычай каштоўнымі для навукі. У асноўным жа, як лічаць вучоныя, да нас даходзіць мізэрная частка рэчаў, якімі карыстаўся жыхар палеаліту (не больш 1% тых, што былі ва ўжытку). Значна часцей культурны пласт парушаны ці разбураны поўнасцю. На раздзьмутых ветрам паселішчах знаходкі збіраюць проста з паверхні.
Крамянёвыя прылады, знойдзеныя ў Афрыцы.
89
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
А там, дзе культурны пласт занесла пяском, знайсці паселішча можна па прыкметах, якія заўважае толькі вопытнае вока археолага. Гэта, напрыклад, кратавіны. Нястомныя краты разам з зямлёй са сваіх норак выносяць на паверхню і культурныя рэшткі. Арыенцірам у пошуках старажытнасцей служаць таксама знаходкі костак старажытных жывёл, рэшткі вогнішчаў, агляд зручных для паселішчаў месцаў каля старых рэчышчаў, па краях надпоплаўных тэрас, мноства крэменю і іншыя прыкметы.
Старажытныя людзі былі вельмі назіральныя і практычныя пры выбары месца для паселішча. Яны асвойвалі розныя, але заўсёды самыя зручныя для жыцця ўчасткі. Жылі адзін ці некалькі сезонаў, пакідалі паселішча і маглі вярнуцца на яго зноў. Такія прыдатныя месцы амаль не пуставалі. Як правіла, горад вырастаў там, дзе было старажытнае паселішча. Яшчэ часцей мы знаходзім рэшткі былых стаянак на тэрыторыі сучасных вёсак. Пераемнасць засялення адных і тых жа зручных мясцін — характэрная дэталь, якая назіраецца паўсюдна. I чым даўжэй жылі людзі на адным месцы, тым паўнейшы летапіс іх жыцця, прачытаць які можа толькі археолаг.
Чаму на адным месцы можна знайсці сляды розных археалагічных эпох — шкло і дрэва, косць і метал, камень і гліну?
ЯКІЯ БЫВАЮЦЬ ПОМНІКІ?
Ад чаго залежалі магутнасць культурнага пласта і склад знаходак на паселішчы, якое пакінулі людзі? Зразумела, ад працягласці засялення і тыпу помніка, а яны бываюць розныя. Калі новае месца было прыдатным для жыцця (паблізу хапала дзічыны, сыравіны для вырабу прылад, былі зручныя падыходы да вады, мясціна дастаткова бяспечная), людзі заставаліся тут даволі доўга, нават некалькі сезонаў запар з перапынкамі (напрыклад, на час паводкі) ці без іх. Культурны пласт такога помніка дастаткова тоўсты, уключае, як правіла, вялікую колькасць прылад працы і адходаў іх вытворчасці, можа захоўваць сляды жытлаў, вогнішчаў, кухонныя рэшткі. Такі помнік адносяць да доўгатэрміновых паселішчаў.
Стаянкімайстэрні — гэта тыя месцы, дзе людзі жылі колькінебудзь працяглы час і ў сувязі з гэтым выконвалі вызначаныя гаспадарчыя функцыі, бо трэба было недзе хавацца ад непагадзі, паляваць, каб існаваць, і г.д. Галоўнай мэтай іх жыхароў была выпрацоўка прылад працы ці іх нарыхтовак, якія потым адносілі на доўгатэрміновыя паселішчы.
«Чыстыя» майстэрні, як правіла, адрозніваюцца адсутнасцю якіхнебудзь слядоў жылля і наяўнасцю вялікай колькасці адходаў крамянёвай вытворчасці. Майстэрні звычайна можна сустрэць на месцы ці побач з буйнымі выхадамі сыравіны, і, каб не цягнуць за дзясяткі кіламетраў цяжкія канкрэцыі, чалавек рас
90
Паляванне на мядзведзя.
колваў іх на адшчэпы, пласціны і іншыя нарыхтоўкі і забіраў з сабой найбольш прыдатныя для далейшага ўжывання.
Зрэдку археолагі знаходзяць месцы, дзе забівалі ці разбіралі жывёл, і адпаведны для гэтай справы інвентар. Такія месцы называюць паляўнічымі лагерамі. Як я пісала вышэй, магчыма, такім месцам былі Юравічы. He заўсёды адразу і паблізу ад пасёлка ўдавалася злавіць жывёліну. Калінікалі ў пошуках здабычы адыходзілі на некалькі дзён дастаткова далёка. На месцы такіх лагераў захаваліся прылады для забою і разборкі жывёл ці адходы крамянёвай вытворчасці, калі гэтыя прылады рабілі на месцы.
Гэта асноўныя, але не ўсе тыпы помнікаў каменнага веку. Ёсць таксама па
хавальныя помнікі, месцазнаходжанні адзінкавых прылад і інш. 3 улікам прыродных рэсурсаў палеалітычнага часу картаграфаванне ўсіх тыпаў помнікаў на абмежаванай тэрыторыі дазваляе акрэсліць зоны гаспадарчай дзейнасці розных груп старажытнага насельніцтва (плямёнаў, абшчын) і зрабіць палеаэканамічныя і палеаэкалагічныя высновы. У Беларусі з часоў ранняга палеаліту захаваліся адзінкавыя прылады, з позняга палеаліту рэшткі доўгатэрміновага паселішча — Бердыж і, верагодна, паляўнічага лагера Юравічы, а таксама шматлікія паселішчы і майстэрні фінальнай пары палеаліту.
91
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
ШТУЧНАЕ ЦІ ПРЫРОДНАЕ?
На заранку чалавецтва прылады з каменю і крэменю былі надзвычай прымітыўныя. Штучную іх апрацоўку нават цяжка заўважыць. Але вопытны археолаг па некаторых прыкметах абавязкова гэта зробіць. Чым жа адрозніваюцца вырабы рук чалавека ад знешне падобных рэчаў, што маюць сляды механічных пашкоджанняў, якія ўзніклі пад уздзеяннем натуральных прыродных фактараў: вады, ветру, сонца, марозу і іншых?
Археолаг ідзе па зямлі, звыкла глядзіць пад ногі і раптам заўважае раскола
Каменныя нажы часоў ранняга палеаліту.
Зброя першабытнага паляўнічага.
ты крэмень. Як вызначыць, стварэнне гэта чалавечых рук ці абломак каменю, які сколаты трактарнымі гусеніцамі? Для гэтага трэба ўсвядоміць прыкметы штучнай апрацоўкі. Адна з галоўных прыкмет — наяўнасць ударнай пляцоўкі, якая засталася на месцы ўдару, з дапамогай якога крэмень раскалолі, каб атрымаць нарыхтоўку. Наўмысна адколаты чалавекам асколак, называюць адшчэпам. Спінка адшчэпа (былая паверхня крамянёвага жаўлака) заўсёды пукатая ў параўнанні з брушкам. Як і ўдарная пляцоўка, яна можа быць рознай, мець альбо не мець падпраўку, сляды выраўноўвання.
Сляды выраўноўвання паверхні спінкі з мэтай яе ўплашчэння — другая важная прыкмета штучнай апрацоўкі. Да ўдарнай пляцоўкі адшчэпа, з боку яго брушка, прымыкае выпуклы ўчастак — ударны бугарок, наяўнасць якога — трэцяя прыкмета наўмыснага зняцця адшчэпа. Ад яго, як правіла, радыяльна разыходзяцца так званыя ўдарныя хвалі, добра заўважныя на паверхні брушка. Трэба таксама звяртаць увагу на дробныя шчарбінкі, якія застаюцца на краі ўдарнай пляцоўкі, там, куды трапіў адбойнік. Адрозніць пласцінунарыхтоўку ці прыладу з пласціны ад прылады на адшчэпе, зразумела, значна лягчэй. Той, хто бачыў у музеі старажытныя прылады з крэменю, разумее, што прырода такія формы не можа стварыць.
ЯК АПРАЦОЎВАЛІ КРЭМЕНЬ
На працягу каменнага веку чалавецтва вынайшла і развівала некалькі тэхнікатыпалагічных ліній вырабу прылад і апрацоўкі каменю. У Афрыцы і краінах
92
СЦЕЖКАЙ АРХЕОЛАГА
ПаўднёваУсходняй Азіі на працягу палеаліту доўгі час развівалася так званая галечная індустрыя — самая старажытная ў гісторыі людзей. Некалькі ўдараў з розных бакоў звычайнай галькі дазвалялі зрабіць так званыя чоперы (прылада, абабітая з аднаго боку) ці чопінгі (прылада, абабітая з двух бакоў) — прылады, якія практычна не мяняліся тысячагоддзямі.
Іншая пласціністая тэхніка расколвання каменю базіравалася на падрыхтоўцы нуклеуса (ядрышча, палацінску — «ядро»), з якога здымалі нарыхтоўкі. Старажытным спосабам апрацоўкі каменю была абіўка, г.зн. удары аднаго каменю аб другі. Ад такіх удараў на паверхні крамянёвых жаўлакоў заставаліся сляды буйных сколаў. Прылада, якою наносіўся ўдар, называецца адбойнікам. Іх ролю ў першы час выконвала абкатаная рачная галька. Пазней маглі быць выкарыстаны зламаныя прылады, часцей асяродак, які заставаўся пасля сколвання з крамянёвай галькі нарыхтовак, так званы нуклеус. Сколы з іх, у залежнасці ад прапорцый, археолагі называюць адшчэпамі, ці пласцінамі. Адбойнік заўсёды можна адрозніць па наяўнасці на яго паверхні ўчасткаў збітасці, вышчарбінак.
Рассечаны на часткі крэмень выкарыстоўваўся для далейшай апрацоўкі. Спачатку скрэблі, рэзалі, калолі проста краямі ці вострымі выступамі ўдала расколатых крэменяў. Але па меры развіцця тэхнікі абіўкі чалавек перайшоў ад простага расколвання каменю да нанясення сістэматычных буйных сколаў, дзякуючы чаму ён мог надаць прыладзе задуманую форму. Лёгкімі частымі ўдарамі ён здымаў непатрэбныя выступы, выраўноўваючы паверхню.
Адшчэп. Стрэлкамі паказаны прыкметы яго штучнага паходжання: J — ударная пляцоўка; 2 — ударны бугарок; 3 — ударныя хвалі. Злева — вонкавая паверхня (спінка) з рэшткамі папярэдніх сколаў; справа — унутраная ніжняя паверхня (брушка).
Старажытны спосаб апрацоўкі каменю — абіўка.
93
ПЕРШЫЯ ЛЮДЗІ НА ЗЯМЛІ БЕЛАРУСІ
Нуклеусы з Бердыжа. Адшчэпы з нуклеусаў здымалі з дапамогай адбойнікаў.
Апрацоўка крамянёвай пласціны адціскальнай рэтушшу.
Каб адціснуць пласціну, нуклеус устанаўлівалі на апору.
Дадатковая апрацоўка паверхні называецца паўторнай, а працэс зняцця дробных лускавінак з дапамогай рэтушораў — рэтушаваннем. 3 дапамогай гэтага працэсу чалавек навучыўся прытупляць і завастраць краі прылад, выкарыстоўваючы для гэтага розныя віды рэтушы: ударную, контрударную, стромкую, а пазней плоскую, пілаваную, струменістую. Але апошнімі складанымі відамі рэтушавання ён авалодаў значна пазней, толькі ў
КНІГІ ОНЛАЙН
