Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
— Заўважылі. Разварочваюцца на нас. Мы вышэй метраў на пяцьсот.
— Стралок, чулі? Мы вышэй іх на пяцьсот метраў. Дзютэртр! Далёка яшчэ?
— ...некалькі секунд.
— Стралок, чулі? Праз некалькі секунд будуць у нас на хвасце.
Ага, вось і я бачу іх! Дробненькія. Рой атрутных вос.
— Стралок! Яны ідуць напярэймы. Зараз убачыце. Вось яны!
— Я... я нічога не бачу. А! Бачу!
Але затое ўжо не бачу іх я.
— Пруцца за намі?
— Пруцца!
— Хутка набіраюць вышыню?
— He ведаю... Здаецца, не вельмі... He!
— Ваша рашэнне, пан капітан?
Гэта пытанне Дзютэртра.
— А што я магу рашыць!
I мы змаўкаем.
Рашаць тут няма чаго. Усё залежыць ад аднаго бога. Калі я развярнуся, адлегласць між намі скароціцца. Мы ляцім на сонца, а на вялікай вышыні нельга набраць яшчэ пяцьсот метраў без таго, каб не страціць хуткасці і не адстаць ад цэлі. Пагэтаму можа здарыцца так, што, перш чым яны выйдуць на нашу вышыню і возьмуць разгон, мы паспеем знікнуць у асляпляльных промнях.
— Стралок, усё яшчэ ляцяць?
— Ляцяць.
— Мы адрываемся?
— Гм... не... Ага!
Усё залежыць ад бога і ад сонца.
У прадбачанні магчымага бою (хоць знішчальнікі хутчэй займаюцца забойствам, чым вядуць бой) я напружваю ўсе мускулы, спрабуючы зрушыць заледзянелыя педалі. Я адчуваю сябе неяк дзівакавата, але знішчальнікі ўсё яшчэ ў мяне перад вачыма. I я штосілы навальваюся на непадатлівыя недалі.
Я зноў заўважаю, што, калі я апранаўся, я хваляваўся куды болей, чым зараз, хоць цяперашнія акалічнасці і вымушаюць мяне на нейкае недарэчнае чаканне. Мяне нават апаноўвае злосць. Жыватворная злосць.
Але ніякага хмелю самаахвяравання. Я гатовы кусацца.
— Стралок, уцякаем ад іх?
— Уцякаем, пан капітан.
Выдатна.
— Дзютэртр... Дзютэртр...
— Пан капітан?
— He... нічога.
— Што здарылася, пан кагітан?
— Нічога... Мне падалося... He, нічога...
Я ім нічога не скажу. Я не збіраюся жартаваць з
іх. Калі я ўвайду ў штопар, яны гэта і самі зразумеюць. Яны і самі зразумеюць, што я іду ў штопар...
Дзіўна, піто я абліваюся потам пры пяцідзесяціградусным марозе. Дзіўна. О! Цяпер я разумею, што адбываецца: я паволі трачу прытомнасць, Паволі-паволі...
Я бачу прыборную дошку. Я ўжо не бачу прыборнай дошкі. Рукі на штурвале слабнуць. Я нават не маю ўжо сілы гаварыць. Я трачу прытомнасць...
Мну пальцамі гумавую трубку. У нос б’е струмень, які нясе жыццё. Значыць, кісларод у парадку. Значыць... Ну, канечне. Я проста балван. Уся справа ў педалях. Я наваліўся на іх, як грузчык, як ламавік. На вышыні дзесяць тысяч метраў я паводжу сябе, як сілач у балагане. А кіслароду ж у мяне ў абрэз. Расходаваць яго трэба беражліва. Цяпер я расплачваюся за сваю оргію...
Маё дыханне вельмі частае. Сэрца стукае коратка і хутка. Яно — як кволы званочак. Я нічога не скажу свайму экіпажу... Калі я пайду ў штопар, яны паспеюць даведацца пра гэта! Я бачу прыборную дошку... Я ўжо не бачу прыборнай дошкі... Я абліваюся потам, і мне тужліва.
Жыццё спакваля вярнулася да мяне.
— Дзютэртр!..
— Пан капітан?
Мне хочацца расказаць яму пра ўсё, што адбылося. — Я думаў, што...
Але я адмаўляюся ад свайго намеру. Словы зжыраюць зашмат кіслароду, я пачынаю задыхацца ўжо ад трох слоў. Я апрытомваю, але я ўсё яшчэ слабы, вельмі слабы...
— Што здарылася, пан капітан?
— Нічога... нічога...
— Пан капітан, вы сапраўды гаворыце нейкімі загадкамі!
Я гавару загадкамі. Але затое я жывы.
— Мы іх... пакінулі з носам!..
— Да пары да часу, пан капітан!
Да пары да часу: наперадзе — Арас.
Ну вось, некалькі хвілін таму я думаў, што ўжо не вярнуся, аднак я не выявіў у сабе таго спапяляльнага страху, ад якога, кажуць, сівеюць валасы. I я прыгадваю Сагона. Прыгадваю, што расказаў нам Сагон, калі два месяцы назад праз некалькі дзён пасля паветранага бою, у якім ён быў збіты ў французскай зоне, мы наведалі яго ў шпіталі. Што перажыў Сагон, калі знішчальнікі атачылі яго — быццам прыставілі яго да сцяны — і ён лічыў сябе на краі гібелі.
IX
Як зараз, бачу яго на шпітальным ложку. Калі Сагон скакаў з парашутам, ён зачапіўся за хваставое апярэнне, але нават не адчуў штуршка. Твар і рукі даволі моцна апалены, але агульны стан яго не выклікае вялікай трывогі. Ён расказвае нам пра гэтае здарэнне нетаропка, абыякавым голасам, нібы здае справаздачу пра выкананую работу.
— ...Я сцяміў, што яны страляюць, калі ўбачыў вакол трасіруючыя кулі. Прыборная дошка разляцелася на друзачкі. Потым я заўважыў лёгкі дымок, тоненькі такі дымочак! Аднекуль спераду. Я падумаў, што гэта... вы ведаеце, што там маецца злучальная трубка... Полымя было невялікае...
Сагон хмурыцца, натужвае сваю памяць. Яму здаецца, што нам важна ведаць, вялікае ці невялікае было полымя. Ён вагаецца:
— I ўсё-такі гэта было полымя... Тады я загадаў ім выскокваць...
Бо полымя за дзесяць секунд ператварае самалёт у паходню.
— Я адкрыў люк. Я не павінен быў рабіць гэтага. Полымя пацягнула ў кабіну... Мне стала трошкі не па сабе.
На вышыні сямі тысяч метраў паравозная топка выплёўвае вам проста ў жывот космы полымя, а вам трошкі не па сабе! Я не хачу грашыць супраць Сагона і не буду выхваляць ягоны гераізм ці ягоную сціпласць. Сагон не прызнаў бы за сабой ні гераізму, ні сціпласці. Ён сказаў бы: «Так, мне сапраўды стала трошкі не па сабе...» I ён, між іншым, яўна стараецца быць дакладным.
Да таго ж я перакананы, што поле дзеяння свядомасці вельмі абмежаванае. За адзін раз яно ахоплівае толькі адну праблему. Калі вы пусцілі ў ход кулакі і апанаваны стратэгіяй бою, вы не адчуваеце болю ад удараў. Калі я неяк пацярпеў аварыю на гідраплане і быў упэўнены, што тану, ледзяная вада здалася мне цёплай. Ці, дакладней, мая свядомасць не рэагавала на тэмпературу вады. Яна была заклапочана іншым. Тэмпература вады не пакінула ў маёй памяці ні следу. Так і свядомасць Сагона была завалодана тэхнікай скачка. Свет Сагона звузіўся да рукаяткі адкіднога люка, да колца парашута, якое ён ніяк не мог знайсці, да дэталей выратавання экіпажа. «Вы ўжо выскачылі?» Маўчанне. «Ёсць хто-небудзь на борце?» Маўчанне.
— Я вырашыў, што застаўся адзін. Я вырашыў, што можна скакаць (твар і рукі яго былі ўжо апалены)... Я прыўстаў, перакінуў нагу за борт кабіны і затрымаўся на крыле. Яшчэ раз нагнуўся ўперад: штурмана не было.
Штурман, забіты напавал чаргою знішчальніка, ляжаў у глыбіні кабіны.
— Тады я адступіў назад, гляджу — стралка таксама няма...
Стралок таксама быў мёртвы.
— Я вырашыў, што застаўся адзін...
Ён разважаў:
— Калі б я ведаў... Я мог бы зноў улезці ў кабіну... Гарэла не гэтак ужо й моцна... Я доўга ліпеў на крьіле... Перш чым пакінуць кабіну, я паставіў самалёт на кабрыраванне. Маіпына ішла правільна, дыхаць сяк-так можна было, і я не зусім пагана адчуваў сябе. Так, я даволі доўга трымаўся на крыле... Я не ведаў, што рабіць...
Перад Сагонам зусім не паўставалі нейкія невырашальныя праблемы: ён думаў, што застаўся на борце адзін, самалёт яго гарэў, а знішчальнікі ўсё заходзілі і заходзілі на яго, усё палівалі кулямі. 3 расказу Сагона нам стала ясна адно: ён не адчуваў ніякіх жаданняў. Ён нічога не адчуваў. Часу ў яго было аж занадта. Яму выключна не было чаго рабіць. I спакваля да мяне даходзіў гэты незвычайны душэўны стан, які часам суправаджае немінучасць блізкай смерці: раптам выяўляецца, што табе зусім няма чаго рабіць... Як усё гэта не падобна на ўсялякія байкі пра галавакружэнне, пра кулянне потырч у небыццё! Сагон пачуваў сябе там, на крыле свайго самалёта, быццам ён адрынуты па-за межы часу.
— А потым я скокнуў,— сказаў ён,— скокнуў няўдала. Мяне крутанула, бы ў віры. Я баяўся зарана тузнуць за колца, каб не заблытацца ў парашуце. Счакаў, пакуль не выраўняюся. 0, чакаў я доўга...
Такім чьінам, Сагону запомнілася, што ад пачатку да канца падзеі ён нечага чакаў. Чакаў, пакуль полымя стане мацнейшае. Потым невядома чаго чакаў на
крыле. I ў свабодным падзенні па вертыкалі таксама чакаў.
I гэта быў Сагон, так, гэта быў самы звычайны Сагон, яшчэ спакайнейшы, чым заўсёды, Сагон, які стаяў над прорвай і з недаўменнем і злосцю таптаўся на месцы.
X
Вось ужо дзве гадзіны, як мы лунаем у атмасферы, дзе ціск на чвэрць ніжэй нармальнага. Экіпаж спакваля знясільваецца. Мы амаль не размаўляем. Разы са два я яшчэ паспрабаваў асцярожна націснуць на педаль. Але я не настойваў. Штораз мяне апаноўвала ранейшае адчуванне саладжавай знямогі.
Дзютэртр загадзя папярэджвае мяне пра віражы, якія патрэбны яму для фотаздымкі. Я сяк-так выкручваюся, хоць штурвал амаль зусім прымёрз. Я нахіляю самалёт і бяру штурвал трохі на сябе, машына сяк-так уваходзіць у віраж, і Дзютэртр паспявае зрабіць кадраў з дваццаць.
— Якая вышыня?
— Дзесяць дзвесце...
Я зноў думаю пра Сагона... Чалавек заўсёды застаецца самім сабою. Усе мы розныя людзі. I ў сабе самім я выяўляў толькі самога сябе. Сагон ведаў толькі аднаго Сагона. Той, хто памірае, памірае тым, кім ён быў. I калі смерць спасцігла звычайнага шахцёра, памірае звычайны шахцёр. Дзе яно, тое дзікае вар’яцтва, якое выдумляюць пісьменнікі, каб уразіць нас?
У Іспаніі я бачыў, як з-пад руінаў разбітага снарадам дома дасталі чалавека, якога адкопвалі некалькі дзён. Маўкліва і неяк прыцішана, як мне здалося, абступіў натоўп таго, хто вярнуўся ледзь не з таго свету. Зацярушаны пяском і смеццем, ледзьве жывы ад задухі і голаду, ён нагадваў нейкае дапатопнае
страхоцце. Калі сёй-той асмеліўся падысці да яго з роспытамі, а ён з тупой увагай пачаў прыслухоўвацца, нясмеласць натоўпу абярнулася пачуццём нейкай балючай няёмкасці.
Ключы, якімі спрабавалі адамкнуць свядомасць уратаванага, не падыходзілі, бо ніхто не ведаў, пра што ж трэба ў яго спьітацца. У яго дапытваліся: «Што вы адчувалі... Што думалі... Што рабілі...» — быццам наўздагад кідалі масткі цераз прорву. Гэтак хапаюцца за першы-лепшы сродак, каб прыцягнуць увагу агорнутага моракам глуханямога сляпка, якога намагаюцца выратаваць.
I калі чалавек адчуў, што можа адказваць, ён сказаў:
— Праўда-праўда, я чуў працяглы трэск...
I:
— Мне было вельмі цяжка. Гэта так доўга цягнулася... Ох, як доўга...
I яшчэ:
— У мяне ўсё балела, так балела...
I гэты чалавек расказваў нам толькі пра гэтага чалавека. Болып за ўсё ён гаварыў пра свой згублены гадзіннік...
КНІГІ ОНЛАЙН
