Поўны збор твораў. Том 3
Аповесці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
— От, чорт! Далей?
— Кавалевіч Ігар Пятровіч. Тысяча дзевяцьсот трыццаць чацвёрты.
— Так. Далей.
— Цяслюк Віктар Сямёнавіч. Трыццаць восьмага.
Ручка ў афіцэра зноў драпае, і ён, павярнуўшыся, рэзка страсае яе ў гэты раз на падлогу.
— Цяслюк. Далей.
— Фогель Эрна Дзмітрыеўна. Тысяча дзевяцьсот сорак другога.
Малодшы лейтэнант узнімае твар.
— А вы што — сведка?
— Яна ні пры чым,— аб’яўляе Гарбацюк і з зацятым выразам закладвае рукі за спіну.
— He. Я пры чым. Пішыце і мяне.
Гаспадар пакоя з недаверам пытаецца ў Гарбацюка:
— Яна, значыць, не абражала вас?
— He. Яна не.
Малодшы лейтэнант вагаецца, і Эрна з раптоўнай рашучасцю ў вачах падскоквае да стала.
— Пішыце, пішыце! Я яшчэ абражу.
Малодшы лейтэнант амаль збянтэжана знізу ўгору глядзіць на яе. У чорных вачах дзяўчыны бунт і рашучасць. Афіцэр, не адрываючы ад яе позірку, вяла страсае ручку.
— Фогель?..
— Фогель Эрна Дзмітрыеўна. Тысяча дзевяцьсот сорак другога года нараджэння. Запісалі? А цяпер я скажу.
Вёртка крутнуўшыся ад стала на сваіх востранькіх шпільках, япа апынаецца тварам у твар да Гарбацюка.
— Вы, нягоднік! Чуеце! Нягоднік і правакатар!
Ігар падаецца да дзяўчыны, хапае яе за руку.
— Эрна!
— Эрна, ды кінь ты! — з другога боку да яе падыходзіць Цяслюк.
Ігар ставіць яе з сабой побач. Жывы, рэзка акрэслены твар дзяўчыны гарыць ад абурэння.
— А я не баюся! Ваша шчасце, што іх у вас не было. Я б іх сама сарвала. Вы іх няварты. Вы правакатар!
— Вы чуеце? Вы чуеце, таварыш малодшы лейтэнант! Я прашу запісаць.
Малодшы лейтэнант ускоквае за сталом і, як утрапёны, глядзіць на дзяўчыну.
— Замаўчыце!
Эрна змаўкае, але ўся аж калоціцца ад узбуджэння.
Гарбацюк тыкае ў нас пальцам і крычыць афіцэру:
— Вы бачылі? Яны ўсе п’яныя. Прашу запісаць.
— Ану, вядзіце сябе прыстойна. Тут не рэстаран,— строга кажа малодшы лейтэнант.
Эрна марудна супакойваецца. Абхапіўшы за плечы, яе туліць да сябе Ігар. Я з усяе сілы стараюся стрымацца, каб выглядаць спакойным, хоць адчуваю — маёй вытрымкі хопіць ненадоўга.
Хмурачы рэдзенькія броўкі, стаіць малодшы лейтэнант, стаяць міліцыянеры ў парозе. Зацяўшы ў сабе прыкрасць і гнеў, моўчкі стаім мы. Адзін толькі Гарбацюк прыкметна ажыўляецца і ўсё памыкаецца да стала.
— Ось, бачыце! Ось, бачыце. Прамыя выпады! Так, так! Урадавыя ўзнагароды ёсць акт Савецкага ўрада. А яна што сказала? Я папрашу ўсё запісаць. Я не дарую. Я гэтыя ўзнагароды заслужыў у баях!
— Безумоўна! — парушае напружанае маўчанне афіцэр,— Ніхто не даў права зневажаць тое, што заслужана на франтах Вялікай Айчыннай вайны.
3 акамянеласцю, якая зусім не пасуе да яго маладога твару, ён сядае. Яшчэ раз кінуўшы позірк на Эрну, моцна страсае ручку.
— Ну, не ўсё, што блішчыць на грудзях, у баях заслужана,— кажа ў цішыні Цяслюк.
Гэты хлопец увесь час трымаецца неяк надзіва роўна і спакойна. На яго поўных сімпатычных вуснах, здаецца, пастаянна блукае дабрадушная ўсмешка. Нібы ўсё, што тут адбываецца, яго ніколечкі не датычыць.
Малодшы лейтэнант замірае з занесенай над паперай ручкай.
— Вы не мудрыце мне тут...
— А я не мудру,— ва ўвесь свой круглявы твар усміхаецца хлопец.— У мяне дзядзька — бацькаў брат — падпалкоўнік у адстаўцы. Усю вайну прасядзеў у Архангельску ў ваенным вучылішчы. Фронту і не нюхаў. А звольніўся — тры ордэны...
Малодшы лейтэнант недаверліва хмыкае.
— Раскажыце гэта каму-небудзь іншаму.
— Дарма не верыце,— кажу я.— Бывае і так.
— Бувае,— падтрымлівае мяне старшына.
Ён прысланяецца да сцяны і дастае з кішэні партсігар.
— Факт! — кажа Цяслюк.— За выслугу год і бездакорную службу.
Малодшы лейтэнант павяртаецца да старшыны.
— Прахарэнка, у цябе «Шыпка»? Дай-ка адну...
Ён раструшчвае канец цыгарэты і, нібы разважаючы аб нечым, усё аглядае нас. Мы ўсе ўставіліся ў яго. Цяпер ён — наш бог, уладар нашага лёсу. I мы адчуваем у ягонай нядаўняй настроенасці супраць нас шчарбінку.
Старшына Прахарэнка тым часам раскурвае цыгарэту і ссоўвае на вуха фуражку. Ягоны грубы, немалады твар кранае дабрадушная ўхмылка.
— У тыле іх більш давалы, чым на фронце,— з разважлівай дабрадушнасцю кажа ён.
Гарбацюк крута павяртаецца да старшыны.
— Гэта не daina справа...
— Чаму ж не наша? Наша.
— Калі не наша, то чыя ж? — кажу я з выклікам.— Гэта што, справядліва па-вашаму, калі ў тылавіка болыл ордэнаў, чым у камандзіра палка?
Гарбацюк, гляджу, выклік прымае. Вочы яго загараюцца нядобрым агнём.
За сталом ускоквае малодшы лейтэнант.
— Спыніць гэтыя размовы! Спыніць зараз жа!
Ён зачырванеўся і хвалюецца. Я таксама хвалююся. I ўсё ж шкада, што нам не даюць тут схліснуцца як мае быць. Я б яго вывеў на чыстую ваду...
— Таварыш малодшы лейтэнант! Я прашу гэта запісаць у пратакол! — тыцкае пальцам у паперы Гарбацюк. Чырвоны, спатнелы твар яго пыша абурэннем.
— Запішам! А як жа? Гэта так не пройдзе! — з пагрозай кажа малодшы лейтэнант і пачынае таропка выкладаць на паперы нашу сутычку. У канцы кожнага радка ён страсае ручку.
Гарбацюк з помслівай важнасцю падцінае вусны. Падобна, што ён перамог.
— Сволач ты, Гарбацюк! — кажу я з ледзьве стрыманай лютасцю.
— Гад! — падтрымлівае мяне Ігар. У ягоных вачах таксама нянавісць да гэтага чалавека.
Гарбацюк хоча нешта адказаць, але ззаду праз шырока расчыненыя дзверы ў пакой уваходзяць двое. Абодва афіцэры міліцыі.
— Э-э! Што за грубасці? Што за грубасці? Маладыя людзі!
Лейтэнант за сталом ускоквае і аддае чэсць.
— Таварыш капітан!..
— Так. Што здарылася? — міралюбіва пытаецца капітан і знімае фуражку. Пасля, прыгладжваючы не надта пышныя валасы, глядзіць на мяне.— Па якому праву вы аблаялі гэтага грамадзяніна?
—Па праву франтавіка!—кажу я занадта цвёрда і, можа, занадта ўзрушана.
Але дабрадушна настроены капітан на мой адказ ніяк не рэагуе. Ён пераводзіць позірк на Ігара.
— А вы, малады чалавек, па якому праву? Мусіць, вы-то не франтавік?
Шэрыя вочы Ігара робяцца жорсткія, тугія скулы на шчоках выпінаюцца яшчэ болей.
— Па праву сына франтавіка. Дарэчы, забітага. Капітан счапляе на жываце пальцы і павяртаецца да Гарбацюка.
— Ну, але ж і вы, мабыць, франтавік? Гарбацюк падцягваецца ўсёй сваёй постаццю.
— Так точна. Гвардыі маёр запасу.
— Ай-я-яй-яй-яй-яй! — прытворна бядуе капітан,— Таварышы франтавікі! У Дзень Перамогі такія абразы! Як вам не сорампа? Што ў вас такое здарылася? Ану, Сямёнаў, дай-ка пратакол.
Малодшы лейтэнант падае аркуш паперы і з важнасцю ў тоне тлумачыць:
— Палітычныя выпады, таварыш капітан.
— Так, так, так... Так,— прыгаворвае капітан і хутка прабягае вачыма па радках пратакола. — Так! Гм! Ды глупства ж гэта! Чапуха! Звычайная склока. Курам на смех...
Малодшы лейтэнант збянтэжана хмурыцца і чырванее.
— I такім глупствам вы марочыце мне галаву? — урэшце пытаецца ў яго капітан,— Пусцяковая справа. Згодны, Сямёнаў?
— Так точна. Я думаў...
Рыпаючы новымі ботамі, капітан падступае да нас.
— Ну што вы, як дзеці? Ай-яй! Франтавікі! Ці варта зводзіць старыя рахункі? У такі дзень. Ну, можа, што і было ў вайну. Але ці варта тое ўспамінаць? Столькі гадоў... Мірыцеся і — з Богам. Нават і пратакола пісаць не будзем.
— He! Пішыце. Калі мы ўжо тут апынуліся, дык усё пішыце, — кажу я.
Мяне пыдтрымлівае Ігар.
— У нас не проста сварка. Мы прынцыпова... Капітан падыходзіць да яго і спыняецца.
— Кіньце вы. Якія там прынцыпы? Ну выпілі і паспрачаліся. Заўтра праспіцёся — самім сорамна будзе.
— Мы не п’яныя.
— Ну, тады проста вы злыя. Маладыя і злыя. Ай-яй...
— Мы не злыя! — кажа Эрна. — Мы за справядлівасць! Павінна ж быць элементарная справядлівасць.
— Справядлівасць? Безумоўна. Гэта пахвальна. Чаму ж тады вы зняважылі гэтага грамадзяніна. Ён жа вам у бацькі гадзіцца.
— He пра мяне гаворка! — з адценнем пакутніка ў тоне адзываецца ад парога Гарбацюк. — Я дакладваў і прасіў запісаць: яны дапусцілі выпады.
Капітан змаўкае і, асцярожна ступаючы блішчастымі ботамі, накіроўваецца да парога.
— Якія іменна выпады?
— Выпады! — цвёрда вымаўляе Гарбацюк. — Вы разумееце якія.
— Хлусня,— кажу я,— Гэтага не было. Капітан спыняецца пасярод пакоя. Вусны яго строга падціскаюцца.
— He, было...— фальшыва гарачыцца Гарбацюк,— Я не магу тут пры ўсіх паўтарыць, што ён казаў у рэстаране. Але я напішу... Калі вы не прымеце адпаведныя меры, я напішу куды трэба.
Капітан робіцца строгі. Яго тон мяняецца на адрывісты. — Сведкі ёсць?
— Я сведка! Я чалавек асаблівага даверу. Гэтага дастаткова.
— Вы памыляецеся, грамадзянін. Гэтага недастаткова.
Ад гэтых слоў у мяне выбухае зларадства. Ага — праўда за намі. Чорта з два ён нас праглыне! Падавіцца... Ён толькі іграе на нервах. Пракляты рудымент. 3 якой шчыліны вылез гэты змарнелы без людской крыві клоп? Няўрымслівы прыліў гневу і рашучасці падхоплівае мяне з месца і штурхае да расчырванелага потнага Гарбацюка.
— Чуў? He тыя часы! Ты трохі спазніўся!
Я ледзьве валодаю сабой. Да болю ў арбітах напружваюцца мае вочы. I сціскаюцца кулакі.
Ззаду крычыць малодшы лейтэнант:
— Грамадзянін! Спыніць! Зараз жа адыдзіце на месца!
Але потны Гарбацюкоў твар таксама люцее. 3 лютасцю ён падаецца мне насустрач.
— Магчыма! Тваё шчасце. Я спазніўся. А то б я зламаў табе хрыбет! He такім ламаў. Шкада, мала! He ўсім! Засталіся...
Mae кулакі раптам робяцца важкімі. У вачах зноў туман, і ў тумане не Гарбацюк — Сахно. Ззаду патрабавальны суро-
вы крык, якога я ўжо не слухаю. Нехта падскоквае збоку, каб ухапіць мяне за руку. Але я апярэджваю і, падіаўшы ўсім корпусам, б’ю яго ў сківіцу.
Далей — крык, віск. Гарбацюк кідаецца да мяне. Але яго ўжо хапаюць. Мяне хапаюць за рукі раней. Ля пляча насуплены твар старшыны. Я, аднак, не вырываюся. Я яго болей не ўдару. Гэта адзін раз. I — дзіўна — мне робіцца лягчэй. Я хутка спакайнею. Я чую побач адабральнае — «Правілыіа». Гэта Эрна.
А ён яшчэ тузаецца з міліцыянеравых рук. Ды дарма. Хлопцы трымаюць моцна.
— Гэта безабразіе! Дайце мне начальніка аддзялення! Я буду скардзіцца!..
Моладзь ля сцяны ажыўляецца.
— Колькі ўлезе.
— Ага, заспяваў Лазара!
— Мярцвяк жа! Нябожчык. Труп. Смярдзіць, а не выносяць,— хуценька гамоніць Эрна.
— Спадзяюцца, што самі выпаўзуць! — адказвае ёй Цяслюк.
Гарбацюка саджаюць у кут на табурэтку. Яго трымае малады міліцыянер. Капітан павяртаецца да моладзі.
КНІГІ ОНЛАЙН
