Поўны збор твораў. Том 3
Аповесці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
ланцугу загаманілі, кожны па-свойму разумеючы гэтую падзею.
— Ось гад! Прадажнік, канешне.
— Які там прадажнік! Уліп ён.
— Ды бяжы ты, расцяпа!
— Дзе Шнэйдар? — раўнуў, павярнуўшыся да мяне, Ананьеў.
Але Шнэйдар ужо бег. Толькі гэты доўгі, няўклюдны чалавек проста, відаць, не ўмеў спяшацца. Бег яго хутчэй напамінаў леную хаду з прыскокам — згорбіўшыся, ён то вяла трухаў, то блытана клыпаў па мокрым палетку.
— Бягом!! — крыкнуў з насыпу камандзір роты.
Шнэйдар урэшце перабег адкрытую балацявінку, перасяг лужыну ў канаве і з нейкай няўклюднай развалкай палез на адхон. Ротны, трохі памякчэла, спытаўся:
— Што ён крычыць? Ану, паслухай.
Шнэйдар крыва перасмыкнуў вуснамі.
— Што слухаць? Таго фрыца выменьвае.
Ананьеў пакутна зламаў брыво, расслаблена асеў ніжай, а затым і зусім адвярнуўся ад вышыні. Шнэйдар узлез наверх і, не ведаючы, што рабіць далей, укленчыў на адно калена, адставіўшы ўбок доўгую, у ватных штанах нагу. Халява ягонага кірзача была рвана распората чымсь, мабыць, асколкам.
Наступіла трудная паў.за. Хлопцы ў ланцугу зусім прыціхлі. Ніжэй, пад адхонам, напружана застыў палонны, над якім, чагось чакаючы, стаяў сяржант Цвяткоў.
Уздоўж канавы да нас бег Шапа.
He ведаючы, што і думаць, я зноў перавёў позірк на схіл і адчуў у сабе міжвольнае шкадаванне да гэтага небаракі Чумака. Трэба ж было яму трапіць у такое становішча, якога не дай бог нікому! Ён і сам, мабыць, разумеў гэта і цярпліва стаяў, з выгляду зусім абыякавы да свайго лёсу, напалоханы, збянтэжаны, наўрад ці да канца разумеючы ўвесь драматызм таго, што здарылася.
У ланцугу, перабіваючы адзін аднаго, гаманілі:
— За Чумака — гэткага фрыца? Няма дурных.
— Дык што ж — Чумаку прападаць?
— Уцякаць трэба!
— Глядзі ўцячэш, калі на мушцы трымаюць.
— 3 кулямёта тады абодвух... Усё адно...
Ананьеў на адхоне зрабіўся як сам не свой — пакутна круціўся сюды і туды, паглядзеў на схіл, напаўголаса вылаяўся. I ўсё ж на нешта трэба было наважыцца. Пасля хвіліннай нерашучасці камроты зноў крутануўся да вышыні.
— Кулямёт сюды!
— Кулямёт — да камандзіра роты! — перадаў па ланцугу Шапа.
I тут жа пад насыпам з’явіўся невялічкі вузкавокі Батурбаеў з зараджаным РПД у руках. Падбегшы, ён узлез на адхон, і Ананьеў з каменным выглядам счакаў, пакуль той устанаўліваў на броўцы перад ім кулямёт. Нарэшце Батурбаеў шчоўкнуў затворам, зірнуў на вышыню, пасунуў хамуцік прыцэла, планка якога крута паднялася ўгору — да цэлі аказалася даволі далёка. Кулямёт быў гатовы, баец адхінуўся, уступаючы месца камандзіру роты. Аўтаматчыкі ў ланцугу нядобра прымоўклі, чакаючы самага, можа быць, драматычнага.
Раптам Ананьеў закрычаў:
— Ты што мне яго суеш? Сам не ўмееш? Батурбаеў збянтэжана перамігнуў вузенькімі шчылінкамі вачэй:
— Умею, таварыш камандзір. Пачаму не ўмею?
— Умееш! — з’едліва перадражніў камроты, выцягваючыся за кулямётам. Ён паляжаў нядоўга, нібыта нават прыцэліўся і зноў падняўся, абапершыся аб адхом. Пальцы на яго шырокай руцэ ледзьве прыкметна ўздрыгвалі. — А ён спраўны?
— А як жа! Спраўны, таварыш камандзір...
— Дзе ён к д’яблу спраўны! — злосна закрычаў Ананьеў.— Ён гразёй забіты!
Батурбаеў вінавата скалупнуў з прыклада прысохлы камячок гразі.
— Убірай к чортавай матары свой драндулет! — пракрычаў камандзір роты і, сеўшы, адвярнуўся.
Батурбаеў з гатоўнасцю падхапіў кулямёт і збег уніз да канавы.
Дзякуй Богу, пранеслася ў галаве, хоць няспраўнасць кулямёта наўрад ці мяняла што ў становішчы Чумака, які па-ранейшаму заставаўся на краі пагібелі, хіба што цяпер не ад сваёй кулі. Там, на схіле, відаць, счакаўшы зададзены час і не атрымаўшы адказу, немец-канваір пачаў адступаць назад, як і раней прыкрываючыся Чумаком. Яшчэ хвіліна, і яны аддаляцца так, што, мабыць, будуць недасягальныя для нашага агню.
Ананьеў пакутліва штосьці рашыў і ўскочыў на ногі.
— Цвяткоў, давай фрыца!
Цвяткоў паслухмяна падштурхнуў фельдфебеля, той, аб чымсьці здагадваючыся, нясмела яшчэ падняўся і з гатоўнасцю заскакаў аднанож, падаючы рукой на адхон. Камроты крутануўся да перакладчыка.
— Шнэндар, адвесці! Размяняць і — з Чумаком назад!
Штосьці падобнае на ўздых палёгкі пранеслася над дарогай і, хоць многае было яшчэ не зразумела і нявырашана, тым не менш з’явілася адчуванне, што галоўнае ў гэтай справе набывала лепшы кірунак.
Але Шнэйдар адрэагаваў на загад зусім нечакана. He варухнуўшыся з месца, ён раптам пабялеў з твару, аднак не ад страху — ад страху бялеюць зусім інакш. Мусіць, гэта было асіленае ў сабе абурэнне, бясслоўны пратэст: у чорных вачах аўтаматчыка нешта ўзгарэлася і атухла. Ён ссунуўся ніжай і ціха, але выразна сказаў:
— Я не пайду.
Што?
— He пайду. Што хочаце — не пайду.
Ананьеў таксама пабялеў:
— Гэта чаму?
— Ён мяне абразіў. Я не магу.
— Ах, не магу!. Растакую вашу, беларучкі праклятыя! A я — магу?.. Камроты пагрозна пасунуўся да аўтаматчыка, здалося — ударыць, але не ўдарыў — у апошняе імгненне крута павярнуўся ад яго ўбок,— Шапа!
-Я.
— Адвесці немца! — з суровай няўхільнасцю, якая ўжо адным сваім тонам выключала нязгоду, загадаў Ананьеў.
Шапа з гатоўнасцю тузануў затвор аўтамата і скочыў да немца.
— Марш!
— Ды не марш! Бяры пад руку і валяй! I не трусь — прыкрыем. Кулямёт сюды!
Батурбаеў узбег на адхон, зноў устанавіў кулямёт, за які, рашуча адхінуўшы кулямётчыка, зноў лёг камроты.
Шапа падхапіў немца пад руку і ўзвадок яго на насып дарогі.
14
Аднак кулямёт не слатрэбіўся, ніякага ашуканства не было. Як ні дзіўна, а праз дваццаць хвілін, жывы і нават павесялелы, Шапа прывёў Чумака, які, сышоўшы з насыпу, стаў ля канавы, ні разу ні на каго не глянуўшы. Затое на яго цяпер глядзела ўся рота. Хлопцы забыліся на свае недакапаныя акопчыкі, на макрэдзь, нават страцілі цікавасць да рэчмяшка з сухарамі, што яшчэ непадзеленыя ляжалі на адхоне — усе, як на дзіва, з недаўменнем глядзелі на недарэку-аўтаматчыка.
Ананьеў, набычыўшы ўскудлачаны голаў, зверавата прасачыў з-пад ілба за яго няўпэўненай, хісткай хадой. Калі аўтаматчык спыніўся, ротны марудліва падняўся на адхоне.
— Ну! — сказаў камандзір роты, і ўсе ўраз сціхлі,— Ну, палоннічак! Чаму не застрэліўся?
Чумак тады ўпершыню падняў ад долу дарэшты разгублсны, атупелы позірк і неяк скоса, боязна і жалліва паглядзеў на камандзіра роты.
— Чаму не ўбёг? Чаму врагу здаўся? Так тваю растак! Адказвай, я пытаюся! Праспаў?
— Праспаў,— прастадушна пацвердзіў Чумак і ўздыхнуў.
— Ах, праспаў? — з’едліва ўсумніўся Ананьеў.— А аўтамат дзе?
Чумак, не пераступаючы, тулавам павярнуўся да вышыні ў сваім кароткім непадпяразаным, без хлясціка шынэлку і ткнуў туды пракураным заскарузлым пальцам.
— Там.
Гэтая наіўнасць дарослага чалавека, здольная ў іншых абставінах рассмяшыць, цяпер яшчэ болей абурыла ротнага.
— Там? Глядзі ты — помніць! Цябе ж расстраляць, дурня, трэба! Ты ж — здраднік! Ты ворагу здаўся. I зброю здаў. Ну!
Чумак толькі трудна, вінавата ўздыхнуў.
— Ах ты, размазня! Страляць трэба было! Абараняцца! Аўтаматам! Лапаткай, зубамі грызці ім глоткі! А ты?!
Аўтамат, вядома, у яго адабралі. Каб адбівацца лапаткай, трэба трохі болей спрыту, чым яго была ў Чумака. I тут раптам я прыпомніў гранату, якую даваў яму ўначы.
— А граната?
Чумак, бы глухі, няўцямна паміргаў вачыма, нібы не разумеючы сэнсу майго пытання.
— Граната! Граната. Помніш, я даваў табе?
Успомніўшы, ён хуценька сунуў руку ў кішэню і асцярожна выцяг адтуль маю зараджаную, з запалам і некранутай чакой «Ф-1».
Ананьеў плюнуў і закавырыста, па-мацернаму вылаяўся.
— Дурня кавалак! Ну і чорт з табой! He навучыў я — штрафная навучыць. Загрыміш у штрафную... Папяў?
Чумак апусціў галаву яшчэ ніжэй. Шапа падышоў да яго і спакойна ўзяў з рукі гранату. Ананьеў раздражнёна адкінуў назад планшэтку, якая замінала ля ног, зрабіў два крокі на адхон і спыніўся.
— Ваніна не бачыў?
— He. Мяне ж скруцілі ды — у бліндаж... У бліндажы сядзеў.
— У бліндажы! Растакую тваю матары!..
Але злосць ротнага, як заўсёды, хутка міналася, ён патаптаўся крыху і стомлена сеў на адхон. Мы ўсе — я, Шапа, Шнэйдар, некалькі байцоў — стаялі навокал, не ведаючы, радавацца ці абурацца.
Ананьеў палой шыпяля выцер брудпыя рукі і падняў злосны позірк на Шнэйдара.
— Ты! Забірай гэтага чмура! Каб я яго тут не бачыў!
Счакаўшы трохі, Шнэйдар моўчкі кіўнуў Чумаку, пералез канаву і ўсё так жа нязграбна патрусіў цераз балота. Ужо на бягу ён паглядзеў у бок вышыні. Чумак, плюхаючы
па лужынах ботамі, кіраваў следам. Гэты нікуды не пазіраў, ён, нібы ў сне, хістка і слепа трухаў за Шнэйдарам. У мяне неяк павальнела на душы: можа, яшчэ абыдзецца? Ананьеў строгі, крыклівы, але не зласлівы. Калі адправіў ва ўзвод, дык, мабыць, пакуль што не пашле пад арышт. А там ці мала як ўсё можа перайначыцца... Мы праводзілі небараку трохі павесялелымі позіркамі, і, калі абодва дабеглі да кусцікаў, дзе ўжо было схоўна, Ананьеў закрычаў на байцоў:
— Што разявіліся? Ану, капаць! A то і адсюль драпанеце! Заечая парода!
— He драпанём,— бяскрыўдна сказаў хтосьці ў ланцугу.
Камандзір роты паглядзеў у бок кусцікаў.
— Яго шчасце, што гэты фельдфебель папаўся. Хаця...— ён пашукаў вачмі Шапу.— Данясенне ўручыў?
— Уручыў, таварыш старшы лейтэнант. Самому камандзіру палка.
— Што ён сказаў?
— Сказаў: маладзец Ананьеў. Камроты зморшчыўся, нібы ад болю.
— Лепш бы ты яго згубіў. Заблудзіў, камандзіра палка не знайшоў. На якога хрэна ты яго ўручыў?
Шапа паціснуў плячыма і сеў. Ананьеў даволі паныла ўздыхнуў.
— Вось так заўжды. Толькі настараешся дзе, тут цябе як шарахне! На нагах не ўстоіш. Ды яшчэ гэты чмур...
— Таварыш старшы лейтэнант,— зацікаўлена пад'ехаў Шапа,— гэта сапраўды яго ў штрафную?
— А ты што ж думаў? У бірулькі тут вам гуляць? Вайна — не хаханькі.
— Калхознік ён.„— зазначыў Шапа, нібы гэта само сабой усё вытлумачвала.— Чацвёра дзяцей...
Ананьеў няпэўна паёрзаў на адхоне.
— Чацвёра, чацвёра...
I, падхапіўшыся, амаль вызверыўся на Шапу:
— Што ты мне дудзіш: чацвёра! Хоць сто! Шапа болей не дудзеў, наставіў ад ветру каўнер і бокам прылёг на адхон.
— Вунь камісар бяжыць,— сказаў ён спакойна.
Дзіўна, Ананьеў нібы чакаў таго, хуценька азірнуўся, і
заклапочаны твар яго спахмурнеў яшчэ болей. Але гэта толькі на секунду. Тут жа ён строга самкнуў пад пераноссем бровы і павярнуўся да нас з Шапам:
КНІГІ ОНЛАЙН
