Поўны збор твораў. Том 9
Кінасцэнарыі
Васіль Быкаў
Памер: 684с.
Мінск 2012
— Зпачыцца, перадумалі!.. Мабыць, яшчэ пачакаюць страляць.
Шапялявы аблізвае пальцы:
— Пэўне, пачакаюць. Бальшавікі — яны таксама розныя... Па тваёй жа тэорыі...
— Само сабой... А ты, вучыцель, што думаеш?
Пажылы моўчкі есць кашу...
Камандзір, прыкрыўшы вочы, сядзіць ля дзвярэй на шынялі...
Вельмі хутка яны ўтрох апаражнілі вядзерца і з асалодаю адваліліся плячамі да сцяпы. Падобна, пад’елі... I нават, паспакайнелі... Яны задаволіліся...
— А я вам скажу, — роздумна зашамкаў Шанялявы. — Тое, што мы паначы ўдумалі, маланадзейна. I авантурна. Так вопытлыя арыштанты не робяць.
— Абсалютная лухта! — жвава пацвердзіў Блатняк. — Хіба па засыпку. А так, можа, яшчэ...
— Можа, і абыдзецца, — разважае Шапялявы. — Калі разабрацца, дык мяне і праўда выпадкам узялі. Гэта мой корыш тую купчыху экспрапрыяваў, a пе я. Ну, ды разбяруцца...
— Дык і са мной, мяркую, разбяруцца. Што я — коптра які? Я чэспы нралетар! А што спекулыіуў трохі, дык за гэта страляць? — размаўляе Блатпяк.
— Цябе, можа, і не застрэляць, — ціха азваўся Пажылы. — Але ж тут афіцэр...
Блатняк:
— Ну і што?
— А тое, што яго падманулі. — гаворыць Пажылы.
— А хто, хто яго падмануў? — загарачыўся Блатняк. — Мы самі падмаііуліся! Ну, не кормяць, думалі — шлёішуць! Аж, пэўна, не! Дык што ж нам цяпер — напралом? На злом галавы дзеля ахвіцэра? Тут кожпы сам за сябе...
— Рызыка павіпна быць апраўданай! — глыбакадумпа прашамкаў Шапялявы.
Унутры ў Камандзіра штосьці напялася і разам аслабла... Ёп нешта пачаў разумець. Ёп слухае іх моўчкі, і адчуваецца, як ягоная разгублепасць ператвараецца ў маўклівы нутраны гнеў...
У камеры раптам настала пакутная папружаная цішыпя... У ёй важка і пават злавесна чуецца з-пад акенца:
— Скаты!
— Што? — падняўся і сеў на доле Блатняк. — Хто скаты?
— Вы! — кінуў Казак.
— Вы чулі? Чаму гэта мы — скаты? — нервова пытаецца Блатняк.
— Трэба спярша падумаць, чым гаварыць, — пакрыўджапа нрашамкаў Шапялявы.
Казак неяк пяспрытпа варухнуўся ў шэрым святле з аконца сваёй крутаплечай паставай і зноў схаваўся ў цені...
— Абзываецца! За афіцэра заступаешся? — прыдзіраецца да Казака Блатняк. — Дык ахвіцэр не крыўдуе! Праўда, ахвіцэр? — ён павярнуўся да Камандзіра.
Той ва ўнор, не міргнуўшы, гпяўліва паўзіраўся ў твар Блатняка...
Блатняк нешта адчуў...
— Ахвіцэр нязгодпы! — аб’яўляе ён урэшце. — Ён згодны з бандытам! Во як! Ведама, дзве коптры!
— Мала, што скаты! Вы яшчэ і падляцы! — з гпевам сказаў Камапдзір і адвярнуўся да сцяны.
— Ну, я ж казаў: япы коптрыкі! Бапдыт ды гэты ахвіцэр! — істэрычпа залямантаваў Блатняк. — Іх трэба закласці! У ЧК!
— А што ўтойваць! Класавыя ворагі — пырскаючы сліпаю з бяззубага рота, гаварыў Шапялявы.
Перад ім спалохана ўскочыў на калені Пажылы:
— Ціха вы, ціха! A то ўчуюць... Япы ж усіх нас...
Але ягоныя ўгаворы толькі раздражнялі не па жарт раззлаванага Блатняка:
— Што — ціха? Чаму я — ціха? Гэта ён хай ціха! Ёп забойца! А гэты, ахвіцэр! Япы ворагі! А я лаялыіы да савецкай ула-
ды чалавек! Яны задумалі ўцёкі, ты, пацвярдзі! Хто сабраўся канвой душыць? Хто, ну, скажыце!..
— Змоўкніце! Што вы робіце! — упрошвае Пажылы.
Але ягоныя словы паганяюць на Блатняка яшчэ большую злосць:
— А, і ты? I ты, тожа, за іх? I то, контра, за Бога, проціў рэвалюцыі!
I тады, з-пад акенца насупраць, неяк марудна, бы перасільваючы ў сабе знямогу, падняўся Казак. Ён босымі пагамі пераходзіць цераз выцягпутыя на падлозе боты Шапялявага... Марудна, але рашуча, ён накіроўваецца да Блатняка...
Той, учуўшы нядобрае, завішчэў ля парога:
— He падхадзі! He падхадзі!
Казак вялізнаю рукой ухапіў яго за грудкі, згроб, пераламіў у паясніцы і паваліў пад сябе долу...
Шапялявы спалохана адхіснуўся ўбок...
Пажылы абмёр у нерашучасці...
Камандзір разумее, што зараз здарыцца нешта кепскае...
— Стойце! — загадаў ён строга. — Стойце, не трэба!
— Прыкончу скаціну!..
— He трэба! Адпусціце! — загадвае Камандзір.
Раптам залязгаў замок і дзверы рэзка расчыпіліся...
— У чым справа! Што такое?..
У дзвярах стаяць двое чэкістаў, не пераступаючы парог.
— Устаць! Усім устаць!..
Першы хуценька ўскочыў Шапялявы...
За ім з натугай падымаецца Пажылы...
Устае камапдзір...
Казак у доле з яўнай неахвотай выпускае з рук Блатпяка і таксама, цяжка дыхаючы, узгрэбся на ногі...
Блатняк застаецца ляжаць, бы сканаў... Але раптам ён залямантаваў, перабіраючы нагамі ў стаптаных, з глінай на сподзе, гамашах:
— Таварышы чэка, ён бандыт! — паказвае на Казака. — А гэты — ахвіцэр! — паказвае на камандзіра. — Яны ўцячы згаварыліся і ўдушыць мяпе, каб я іх не выдаў! Забярыце іх!.. Бандыта і во — ахвіцэра!..
— Так!.. Выхадзі! Усе выхадзі! — загадвае адзін з чэкістаў.
Спачатку ўсе збяптэжыліся, але, раптам, загаварылі адразу разам:
— Як гэта — выхадзі?.. Мы ні пры чым!.. Гэта япы — контра! У расход іх трэба! — лямаптуюць Блатняк, Шапялявы і Пажылы...
Чэкіст:
— Я сказаў: выхадзіць усім! Усе пойдзеце ў расход!
Камандзір зірнуў на Казака...
Той усё зразумеў, ледзь прыкметна кіўнуў галавой...
— Давай! — крыкпуў Камапдзір і кідаецца на чэкістаў... За ім рашуча дзвінуў Казак...
3 размытага малюпка зноў узпікаюць твары Камандзіра і Казака... Перастае смяяцца Камандзір, за ім Казак.
— I ўсё з-за паўвядра пярлоўкі! — кажа Камандзір.
— Ага, — адказвае Казак. — Нажэрліся — і як ракі, назад...
— Пашанцавала нам тады... А зараз...
Забела тым часам раўняе дол у яме, потым пачынае мераць крокамі:
— Раз... два... тры... чатыры... пяць... шэсць... сем... восем... Восем!.. Як раз... Усё! — крычыць ён угору. — Фініта ля камедыя! — кідае рыдлёўку з ямы.
Камандзір падыходзіць да ямы:
— Ладна, годзе, — і кліча астатніх: — Усе сюды!
Усе неяк нясмела, бы баючыся, узлазяць на жвір, бліжэй да ямы...
Камандзір ціха пытаецца:
— Хто першы?
— Першы ўжо ёсць, — сказаў Мяцельскі. — Во, Аўстрыяка...
— Давай яго сюды! — загадаў Камандзір.
Разварочваючы ботамі рыхлую кучу, Мяцельскі рашуча падвалаквае распластанае цела Аўстрыяка да ямы, уніз галавой падае яго Забелу. Той пераймае цела, сцягвае з краю ямы і выпроствае яго ў доле. Хоча злажыць рукі Аўстрыяка на грудзях, але тыя ніяк не складваюцца... Тырчаць скурчанымі пальцамі ўгору...
— Пакінь, не трэба, — кажа Камандзір і дапамагае Забелу выбрацца з ямы.
Мяцельскі стаіць высока на кучы жвіру:
— Дык як будзем? Па адным ці ўсе разам?
— Па адным, — ціха мовіў Камандзір. — 3 нагана...
— У яме?
— У яме... Каб меней грукату...
Камапдзір абводзіць усіх чужым напружапым нозіркам...
Япы ўсё зразумелі і сціхлі, нават, не дыхалі...
— Што ж, снадары... Нам ле ўдалося, можа, удасца іншым. Япы пас успомняць. Усё ж, мы не за сябе, пе за сваё, якога ў нас не было. Мы за Беларусь... нашу няшчасную старонку. Прымі, Божа, твае ахвяры...
Яны ўсе стаяць і маўчаць... Яны чакаюць...
Камандзір, зглытнуўшы даўкі камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасцю:
— Хто першы?
Выдалася кароцепькая пакутная паўза...
Мяцельскі кідае са злоспым адчаем:
— Ат, маць тваю... Давай я... — I, абрушваючы жвір, рашуча скочыў у яму. — Дайце рэвальвер!
Камандзір расшпіліў на баку кабур, выняў наган і падае Мяцельскаму.
Той ухапіў яго знізу і рухава выцягваецца побач з Аўстрыякам...
— Жыве Беларусь!
— Жыве... — нечакапа слабым голасам азваўся Камандзір, але яго перапыніў глухі рэвальверны стрэл у яме.
Дзве сарокі з бліжняй бярозы спалохапа пераляцелі далей...
На зямлі зноў настала пакутная ііаўза... Усе стаяць моўчкі...
— Ну, хто далей?.. Ты, Зубко? — пяпэўна павярпуўся Камандзір у бок Дзеда.
Той нерашуча робіць пекалькі крокаў праз жвір, спыняецца:
— А ружжо?
— 3 ружжом, братка, — мякка сказаў Камандзір.
Дзед пеяк грузпа зваліўся ў яму...
I зноў япы стаяць нерухома, чакаючы...
Стрэл коратка грукпуў і сціх...
— Ну? — павярнуўся Камандзір да астатніх. — Ты? — запыталыіа зірнуў ён на Кажухара.
— Ды я... Калі адважуся... Калі што, дык прыстралі, Камапдзір. Калі што... — і няспрытпа ўссеўшы на край ямы, Кажухар ціха споўз туды...
Камандзір павярнуўся да астатніх...
Перад ім стаяць удвох: Казак і Валодзька...
Казак уважліва зірпуў у вочы Камапдзіра, затым няспешпа, разам з вінтоўкай, лёгка шаснуў у яму, дзе амаль адразу грымнуў стрэл...
На край ямы ступіў амаль змярцвелы Валодзька...
— Сулашчык! — гукнуў да яго Камандзір. — Пастой...
Камандзір падыходзіць да Валодзькі:
— Табе, Сулашчык, заданне: закапаць, зараўняць! Каб следу піякага не асталося!.. I — жыві!
Я?
— Ты, а хто ж... Жыві!.. За нас!.. За бацьку!.. Дай я цябе абдыму!
Няспрытна, адною рукой, Камандзір нямоцна абняў Валодзьку. Трохі памарудзіў і, густа абрушваючы жвір, зваліўся ў яму...
Валодзька застаўся стаяць ашаломлены, разгублены... Скалануўся ад неспадзеўкі, калі з ямы пачуўся апошні стрэл...
I наступае цішыня... Толькі недзе здалёк чуецца сакатанне сарок.
Валодзька закопвае яму-магілу і плача... Ужо можна было не стрымліваць слёз, саромецца тут не было каго... У яму ён не зірнуў ні разу, ён гроб і гроб рыдлёўкай рыхлы жвір з берагоў...
На небе з’явіліся цёмныя аблокі... Здалёк пачуўся грукат навальніцы... Пачынаецца дождж...
Валодзька закідвае галлём тую мясціну, дзе была яма, і з рыдлёўкай у руцэ пацягнуўся па лядзе да лесу...
Прыпыняецца, размахнуўся і кідае, далёка-далёка ад сябе, рыдлёўку ў густы лес. Апошні раз абярнуўся ў бок, дзе была яма, і зноў цягнецца па лесе...
Грукат навальніцы становіцца ўсё мацней, мільгаюць маланкі... Усё мацней ідзе дождж...
А Валодзька ўсё ідзе па лесе... Слёзы на яго вачах перамешваюцца разам з дажджом...
I над Валодзькам... над лядамі... над лесам... на фоне навальніцы гучыць дыктарскі тэкст:
«Яны ведалі, што прысуд ім быў вынесены даўно, гэты зыход быў відавочны, як толькі яны кінулі выклік страшнай сіле і сталі са зброяй у строй. Выклік быў дзёрзкі і рашучы, а сілы ўсё ж малыя. Як заўжды, масы засталіся ўбаку, не падтрымала іх Беларусь. Але яны павінны былі пачаць. Для іх было відавочна: тое трэба было колісь зрабіць, раней ці пазней. Без таго, без іхняе безагляднае адвагі, ахвяр і крыві ўся іх нацыянальная справа, бы невылечны сухотнік, асуджана на вялы, задоўжаны скон. Цяпер гэтаму не бываць! Зерне кінута, па вясне ўгрэецца глеба, будуць усходы! Колькі б зіма ні доўжылася, настане вясна! Яны ж угнояць глебу, мусіць, такое іх гістарычнае прызначэнне, так трэба. Для вольнай радзімы, для гісторыі...»
КНІГІ ОНЛАЙН
