Поўны збор твораў. Том 9
Кінасцэнарыі
Васіль Быкаў
Памер: 684с.
Мінск 2012
Яны абодва змоўклі...
Камандзір зірнуў у яму...
Відаць, што Валодзька прытаміўся, рыдлёўка ледзь-ледзь трымаецца ў руках...
Камандзір заве:
Забела! Давай падмяні.
Забела з яўнаю неахвотай лезе ў яму, бярэ ў Валодзькі рыдлёўку і пачынае без усякага запалу капаць...
Валодзька выбіраецца з ямы, адыходзіць убок і садзіцца на імшанік...
Сарок на дрэвах прыбавілася. Яны сакочуць усё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Іх ужо ніхто не адганяе...
Да Камандзіра падсаджваецца Казак:
Вось усе начальнікі казалі, і ты таксама, што да зімы мы пераможам, вернемся дадому, падзелім панскую зямлю і зажывем па-людску, па справядлівасці ды ў згодзе хто б не хацеў. Я б не супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося! He толькі сваёю сямейкай, але і наогул жыць... Ды што ж... Я не разумнейшы за іншых і, канешне, не шчаслівейшы. Калі вось ты, Камандзір, кажаш, што іначай нельга, значыцца, і праўда, нельга. Значыць, нявыкрутка атрымалася. Прыйдзецца паміраць... Але як усе, так і Казак... Вось толькі б паесці чагонебудзь. Перад смерцю...
Камандзір здзіўлена зірнуў на Казака:
Паесці?.. і раптам ён зарагатаў: Паесці!...
Казак спачатку збянтэжана глядзіць на яго, а потым таксама зарагатаў разам з Камандзірам...
Камандзір гаворыць скрозь смех:
Паесці!.. Слуцкую турму памятаеш? Чрэзвычайку?
Казак у адказ матае галавой...
3 размытага малюнка ўзнікае цёмны падвал...
Дзверы рэзка расчыняюцца, і ў іх моцна штурханулі нейкага чалавека, адзетага ў афіцэрскі шынель са зрэзанымі гузікамі і хлясцікам, босага. Спатыкнуўшыся, чалавек паваліўся на нечыя целы. Нехта пад ім злосна, па-блатняцку, вылаяўся.
Прабачце, выціснуў з сябе чалавек у шынялі. Ён неяк узгрэбся на босыя ногі, не ведаючы, куды ступіць ад дзвярэй. Ля яго ног варушыцца чалавек, нешта бурчыць.
Hi чорта не бачу... кажа чалавек у шынялі, і цяпер мы пазнаём яго. Гэта Камандзір.
I не ўбачыш. Мы тут, бы краты, адказаў яму нехта глухім шапялявым голасам.
Вайскоўцы ёсць?
Наўрад. Будзеш першым, кажа той жа голас.
I, можа, апошні, буркнуў той, з-пад ягоных ног. Гэта Блатняк
Хай так, болей бадзёра сказаў Камандзір і апусціўся там, дзе стаяў, плячамі да самых дзвярэй.
Ягонае з’яўлеіше ў гэтай цеспай, падобнай па катух камеры, відаць, кагось зацікавіла:
— Адкуль будзеце? — зважліва папытаўся, мяркуючы па ціхманым голасе, немалады чалавек, што мясціўся недзе ў куце.
— 3 вакзала, — проста адказаў Камапдзір.
— Го, з вакзала! — нядобразычліва адазваўся Блатняк. — На вакзале япы і бяруць!
— Чакаў цягніка... — працягвае Камандзір.
— Ну і дурань! Чакаць па вакзале... Ля семафора трэба чакаць і на хаду садзіцца. Цяпер так робяць.
— Наўрад ці ў іх ёсць якая заканамернасць, яны ўсюды бяруць! Мяпе, напрыклад, узялі дома. 3 пасцелі падпялі, — сказаў з кутка Пажылы.
— Яны і з магілы паднімуць, — прашапялявіў недалёкі сусед. — Чэка!
— Чэка! Гэта табе не царская паліцыя, што спала на хаду, — сказаў Блатпяк. У яго голасе разам з бояззю чулася стоеная павага да ЧК.
— Ну, не заўжды спала. Бывала, давала і яна дыхту Асабліва на катарзе, — кажа Шапялявы.
— Хіба што на катарзе... — згаджаецца Блатняк.
— Такога яшчэ не было ў Расеі! — пакутна загаварыў у куце Пажылы. — Былі смутпыя часы, бязладдзе. Але такога ачмурэішя не было! Бедная, няшчасная Расея...
— Рэвалюцыя, што ж вы хочаце? — даволі бадзёра шапялявіць іншы. — Рзвалюцыя без ахвяр не бывае.
— Пайшла япа па хер, твая рэвалюцыя! — рэзка кінуў у адказ Блатняк. — Ад яе адзін сіфіліс, ад вашай рэвалюцыі!
Шапялявы:
— He скажы! Калі ёю правілыіа распарадзіцца...
Блатняк:
— Хто, хто правільна распарадзіцца?.. Троцкі?.. Ленін?.. Шапялявы:
— Ат, што ты разумееш?..
У камеры наступае цішыня...
Камандзір, абапершыся плячамі да сцяпы, моўчкі слухае гэту спрэчку, нарэшце пытаецца:
— Даўпо вы тут?
— Як хто, — адказвае Пажылы ў куце. — Я чацвёрты дзень. Ён во — два, іншыя — хто колькі.
— Тут доўга не трымаюць! — са значэішем сказаў Блатпяк.
— Што — адпраўляюць? А куды? — пытаецца Камавдзір.
— Гэ — куды? Вядома, куды!.. У Гунькін роў! — адказвае Блатняк.
— Толькі ж, мабыць, павінны хоць дапрасіць, вынесці нейкі прысуд, хай сабе і фармальны, — сказаў Камандзір.
— Які прысуд? Які прысуд? — гаворыць Шапялявы. — Цяпер могуць і без усякага прысуду, у імя рэвалюцыі!
Камандзір трохі памаўчаў... Потым кажа, як быццам сам сабе:
— Вось... прыехаў! А адсюль да маёй станцыі шэсцьдзясят вёрст...
Пасля нядоўгага маўчання са змроку зноў пачуўся ўпэўнены шапялявы голас:
— А што ж вы хацелі, грамадзяне? Пралетарыят абараняе сваю ўладу. А кожная ўлада павінна ўмець сябе абараніць!
— Яно, можа, і так, — не адразу, мякка пагадзіўся Пажылы ў куце. — Тое вядома з часоў Французскай рэвалюцыі. Толькі вы мне скажыце, чаму гэткая неадэкватная абарона? Напрыклад, я не выступаў супраць іхняй улады. Я нейтралыіы чалавек, абывацель.
— Вы не абывацель! — запярэчыў Шапялявы. — Вы прадстаўнік чужога варожага класа!
— Ну, добра, я — чужы клас! — памяркоўна сказаў Пажылы. — Вы ж, пэўна, пе чужой клясы чалавек?
— Затое, я чужой партыі! — адказвае Шапялявы.
Пажылы:
— Але ж таксама сацыялісты?
Шапялявы:
— Сацыяліст-рэвалюцыянер! Заўважце розніцу!
Пажылы:
— Невялікая, аднак, розніца, як я разумею. I тыя, і другія супраць мапархіі.
Шапялявы:
— У тэарэтычным сэнсе так. Але ў тактычным — мы як неба і зямля! Мы, эсэры, нязгодны з бальшавікамі.
Пажылы ўсміхаецца:
— Даволі сумніцельна...
Камандзір некаторы час нрыслухоўваецца да іх размовы, потым пытаецца:
— А за што вас, прабачце, сюды?
Шапялявы:
— А ні за што! Выйшла непаразуменне...
— Гэ, непаразуменне! — нервова заварушыўся ля ног Камапдзіра Блатняк. — У іх непаразумеішяў не бывае. Ім трэба як мага больш шлёпнуць!
— Шлёшіуць, гэта, канешне, — пагадзіўся Шапялявы. — Можа, толькі спярша пакормяць. ГІавінны ж яны карміць!
Блатняк:
— He кормяць і не страляюць! Чакаюць, калі самі ногі выцягнем!
Шапялявы:
— Такога царскія сатрапы не даііускалі! Я катаріу прайшоў, ведаю.
— He кормяць, значыць, трэба думаць, не зацікаўлены ў нашым жыцці! Усё надта лагічна, — уздыхнуў Пажылы.
— У іх там „япраўка выйшла — аўтамабіль сапсаваўся, — зазначыў Блатняк. — Як адрамантуюць, напэўпа, адразу... У Гунькін роў...
Тым часам недзе недалёка ў калідоры пачуліся галасы: «Выходзь! Быстра, тваю маць!..» I брыдкая салдацкая лаянка... Падобна, там усчалася тузаніна ці нават бойка... Чуецца тупат шматлікіх ног... Нешта моцна выцяла ў сцяну — аж здрыгапуліся прыхінутыя да дзвярэй плечы Камандзіра... Усе пасцярожана прымоўклі, чакаюць...
Потым тунат і тузаніна сталі чуваць далей...
— Цяпер ці не наша чарга... — паныла сказаў Шапялявы.
Яму ніхто не адказаў, усе маўчаць...
Пасля маркотнае паўзы першы загаманіў Блатняк:
— А я, якраз перад тым... Ну, у ранку, як сцапалі, не даеў гуляш... — паведаміў ён, як пра нешта важнае. — Такі быў смачны гуляш!.. Вялікая талерка... А я не даеў, дурань!
— А я дык галадаў болей! Каб што не даесці, такога не памятаю... Асабліва хлеб... Найлепшы прысмак! — сказаў Шапялявы.
— Ды і сухар пяблага! Калі з квартай кіпятшо... Ахвіцэр, у цябе там сухарыка не завалялася? — павярнуўся да Камандзіра Блатняк.
Камандзір усміхнуўся:
— He завалялася...
— Трэба было даваць дзёру, я ж казаў! — сцішана буркпуў Блатпяк, звяртаючыся да іпшых. — A то давядуць, што ног пе пацягнеш!.. Калі да таго не стрэльнуць...
— Я не супраць, — адгукнуўся Шапялявы.
3 кутка разважна азваўся Пажылы:
— Вы думаеце, гэта магчыма? Гэта ж вельмі рызыкоўна, мабыць...
Яму ніхто не адказаў... Зноў наступіла цішыня...
— А што? Як адчыняць дзверы... Каго прывядуць... — кажа са змроку Шапялявы. — Кінуцца і — за вінтоўку! А тут астатнія...
— Хто кіпецца? Я чалавек пажылы... Ды суставы хворыя, — сказаў Пажылы.
— Я б сам кінуўся, — кажа Шапялявы, — ды у мяне рука вывіхнутая. Як вялі, дык білі, сапсавалі руку. Бо ўсё роўна — у расход!.. Чуе мая душа — не даюць есці, значыць — прыгавор!
Камандзір маўчыць. Ён нешта ўзгадняе ў сабе — прымае рашэнне...
— Дык вось жа ў нас, вайсковец! — падказвае Блатняк. — Ты ж вайсковец, ага? — звярпуўся ёп да Камапдзіра.
— Вайсковец...
— Ахвіцэр?
— Афіцэр...
— Дык чаго чакаць? Самы раз будзе! Я ў помач! — кажа Блатняк.
— Ага, тут трэба, каб усе разам! — па-змоўніцку, ціха, нрашамкаў Шапялявы. — Ламануць — і ў калідор! А там — каму пашанцуе...
— Калі б паспець... A то могуць на золаку вывесці. Яны заўсёды на золаку возяць! — паведамляе Блатняк.
Камапдзір моўчкі думае... Нарэшце кажа:
— Я зразумеў... Але ці ўсе згодны?
— Я згодны! — лёгка сказаў Блатпяк.
— Я тожа, — пацвердзіў Шапялявы.
У куце, чутпа было, трохі паўздыхаў Пажылы.
— Што ж, калі ўсе парашылі, дык... Адмаўляцца не пахрысціянску будзе. Ужо як-небудзь...
— Во і добра!.. А ты, маўчун, што? — звяртаецца Шапялявы да кагосьці ў цемры. — Ці ўсё спіш?
— Я не сплю, — прагучаў з цемры незнаёмы басавіты голас.
— Дык ты чуў? Ты згодны? — пытаецца Шапялявы.
— Ды я вось... Бегчы я не магу, во якая справа... — чуецца з цемры.
— Тады што ж — застанешся? — пытаецца Шапялявы.
— Мабыць, застануся... — голас з цемры.
Ноч тым часам, мабыць, нераваліла за поўнач, у сутарэнні памалу рабілася цішэй, галасы за сцяной і ў калідоры патроху глухлі... Стала ціха...
— Галоўпае — не кормяць! — сказаў Шапялявы. — Значыць, штосьці ўдумалі.
— А што — тут і дурню вядома! — пагадзіўся Блатняк.
— А калі ў іх усё ж які іпшы план? — усумніўся Пажылы. — Калі, напрыклад, сапсаваўся аўтамабіль, дык, мабыць жа, пяма і падвозу?
Шапялявы:
— Няма падвозу, дык на плячах прынеслі б. У мяшках. Хлеба ці бульбы. А калі тры дні не нясуць, значыць...
— Зпачыць — Гунькін роў! — перабівае яго Блатняк.
Камандзір моўчкі слухае... Потым пачынае расціраць схаладзеўшыя босыя ногі...
Блатпяк паглядзеў па камандзіра, потым звяртаецца ў цемру:
— Ты, калі пе пабяжыш, аддай боты ахвіцэру! Ён босы!
— Дык бярыце, — проста пагадзіўся Казак. Трохі пасапеўшы, ён здзёр з пог боты, перадае іх Блатпяку. Той, у сваю чаргу, перадае боты Камандзіру.
— Во, абувайце!
— Ну, дзякуй, — кажа Камандзір. Боты вялікія, растаптапыя, і ён лёгка пасунуў іх на свае босыя погі.
КНІГІ ОНЛАЙН
