Поўны збор твораў. Том 9
Кінасцэнарыі
Васіль Быкаў
Памер: 684с.
Мінск 2012
Па-другое, некаторыя са сцэнарыяў маюць два-тры варыянты («Третья ракета», «Альпнйская баллада», «Волчья яма»), таму
экрапнзацшо Нгорсм Добролюбовым рассказа Васнля Быкова / шіт. с II. Добролюбовым // Белорусская деловая газета. 2002. 26 сент.
1 3 ліста В. Быкава да В. Нікіфарава ад 28 кастр. 1999 г. Маіпынапіс. Подпіс аўтограф. Арыгіпал. Ліст і заяўка захоўваліся ў асабістым архіве В. Нікіфарава, у 2007 г. перададзеныя рэжысёрам у Архіў В. Быкава.
2Гл.: Мнханл Пташук: Нсповедь кннорежнсссра. Сценарнй художественного фпльма. ГІублнкацнн. Восіюмннання / ред.-сост. Л. М. Пташук. Мннск: Мастацкая літаратура, 2004. С. 36-40, 42, 44-46.
3 Упершьшю надрукавана ў 1968 г. у часопісс «Маладосць» (№ 5) і пад назвай «Атака с ходу» — у «Новом мнрс» (№ 5; пср. аўтара)
' Быкаў В. Выбр. тв.: у 2 т. Мінск: Мастацкая літаратура, 1974.
паўставала пытанне: якому з варыянтаў аддаць перавагу. Рэдкалегіяй зноў жа было прынята рашэнне спыніцца на апошняй рэдакцыі як найбліжэйшай да экраннага ўвасаблення (але зноў жа не канчатковай, паколькі далей з літаратурным сцэнарыем працаваў рэжысёр, у выніку чаго з'яўляўся рэжысёрскі сцэнарый, у які пасля зноў уносіліся змены і рабіліся скарачэнні; пэўныя карэктывы чакалі затым і сам кінафільм). Хаця нельга выключаць, што аўтарскай задуме В. Быкава ў найбольшай ступені адпавядае ўсё-ткі першы варыянт сцэнарыя, аднак наяўнасць некалькіх рэдакцый аднаго і таго ж сцэнарыя тлумачыцца ўмяшальніцтвам у кінематаграфічны працэс шмат якіх інстанцый і асобаў, пра што В. Быкаў напісаў яшчэ ў 1970-я гг.: «Мне кажется, что процесс созданля флльма увлекает куда более, чем наплсанле кнлгл. І4ногда он захватывает. Плсатель-одлночка, войдя в качестве автора в сьемочную группу, попадает как бы в стремнлну, неудержлмо мчашуюся к своему флнлшу, за которым многомнлнонная аудлторля зрлтелей. Экранлзацля ллтературлого пролзведенля, хотя она л не часто удается, всегда грандлозная его популярлзацпя. [...]
14 тем не менее требовательный ллтератор вряд лл может вполне удовлетворлться сложлвшейся ныне практлкой созданля флльма.
ГІожалуй, нл в одном лз лскусств ллчность автора, его талалт л право не находятся в такой полстлпе непостлжлмой завлслмостл от многочлсленных прлвходяшлх факторов, как в клно. He в прлмер народному хозяйству, где главным двлгателем научно-технлческого прогресса все решлтельнее становлтся спецлаллст, в клно этот спецлаллст флгура, более всего напомлнаюшая тупоумного разгнльдяя школьнлка, по отношенлю к которому счлтается вплолне допустлмым постоянно его опекать, контроллровать, вдалбллвать в его тупуіо голову элементарные вешл. Нередко положенле, когда неудачл того ллл лного флльма нлкак не отнесешь на счет сценарлста нлл постановіцлка. Очень часто этл неудачл следствле узостл взгляда, эстетлческой глухоты, a то л откровенной перестраховкл людей, чьл лмена хотя л не находят места на тлтрах, но тем не менее решают судьбу фпльма. Режлссер-постановіцлк зачастую не более чем ллцо с обязанностямл клнопрораба, которому іюручается перевестл на язык образов положенля п лдел, скрепленные печатыо л подплсямл тех, кто, обладая решаюшей в этой областл властыо, практпческл не несет нлкакой ответственлостл за качаство флльма.
Понятно, что атмосфера неусыпной опекл л бюрократлческой регламентацлл, вполне прлвычная на ряде республлкансклх студлй, не самое лучшее лз условлй для развлтля клнематографа. Очевлдно, этлм в лзвестной мере обьясняется тот все еше безрадостный факт, что разборчлвые ллтераторы все-такл сторонятся кллостудлй»1. Між іншым, тут жа В. Быкавым была зроблена істотная праўка — у першай
1 Чарпавы аўтограф (2 аркушы). Архіў В. Быкава (Гродна).
рэдакцыі сказа: «...лмчность автора, его талант н право не находятся в такой понстане непостнжнмой завнснмостн от многочнсленных прнвходягцнх факторов...» замест апошніх трох слоў было «многочнсленного біорократпческого аппарата». Невыпадкова ў лісце да Л. Мартынюка В. Быкаў пісаў: «Я дал себе слово завязать с кнно, у меня больше нет снл, а главное нет нервов все повытаіцнлн по пучку, по волоконцу. II понапрасну. Столько напнсано н снято н хоть бы одна удача...»1.
Пісьменнік вяртаўся да гэтай тэмы і значна пазней, але ўжо з вядомай доляй іроніі: «Кіно, казалі, мастацтва калектыўнае, ніякі самы геніяльны мастак адзін фільм ня зробіць. А паколькі яно яшчэ і дарагое, а грошы дзяржаўныя, дык натуральна, што ў той справе ўдзельнічаюць, апроч студыйнага кіраўніцтва, яшчэ Камітэт па кіно, Галоўны камітэт у Маскве, Саюз кінематаграфістаў. Ну і, вядома, аддзел культуры ЦК КПБ разам з аддзелам прапаганды. I яшчэ палітупраўленьне вайсковай акругі карціна ж вайсковая. Неяк мы падлічылі, атрымалася, што каля 60 асобаў маюць права ўмяшацца ў кінапрацэс, нешта забараніць, зьмяніць, запатрабаваць. ІЛто ўвогуле і рабілі, бо кожны хацеў апраўдаць той хлеб, які еў на сваёй хлебнай пасадзе»2.
Так ці інакш, але аўтарства другой ці трэцяй рэдакцыі кінасцэнарыяў належыць таксама В. Быкаву. Зрэшты, заўвагі і рэкамендацыі рабіліся аўтару не толькі з ідэалагічных меркаванняў, але і з чыста кінематаграфічнага пункту гледжання, што ў падобных выпадках не псавала твор, а, наадварот, спрыяла яго ўдасканаленню. Такім чынам у выніку праходжання праз жорны сцэнарна-рэдакцыйных калегій і мастацкіх саветаў адзін і той жа сцэнарый мог нешта безумоўна страціць, але здаралася і нешта прыдбаць.
Заўважым таксама, што «калектыўнасць» кінамастацтва асабліва яскрава прасочваецца на прыкладах стварэння практычна ўсіх карцін па быкаўскіх сцэнарыях перыяду 1960 1970-х гадоў. Па сутнасці, пісьменнік апынуўся закладнікам савецкай кінематаграфічнай сістэмы, у якой панавала няўмольная цэнзура, прычым у нечым нават яшчэ больш пільная і жорсткая за цэнзуру ўласна літаратурную. Адзіная яе «вартасць» звычайна яна пакідала пасля сябе сляды у выглядзе пратаколаў, пастаноў, заключэнняў, рэкамендацый і г. д., аналізуючы якія можна зразумець, чаму практычна ўсе фільмы «па Быкаву» аказаліся настолькі не падобнымі да быкаўскай прозы.
' 3 ліста без даты. Аўтограф. Арыгінал. Архіў Л. Мартышока.
2 Быкаў В. Поўны зб. тв.: у 14 т. Т. 8. С. 181.
Третья ракета
Кйносценарйй (стар. 5)
Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу, які захоўваецца ў фондзе к/с «Беларусьфільм»; БДАМЛМ. Ф. 112. Bon. 1. Адз. зах. 371. Арк. 68-164.
Датуецца сакавіком 1962 г.
Гэта першы вопыт працы В. Быкава ў кінематографе. Перадгісторыя напісання сцэнарыя «Третьей ракеты» вядомая са слоў самога аўтара: «Нехта параіў студыі новую аповесьць Быкава амаль гатовы сцэнар'. Так сказалі і мне. Трэба толькі папрацаваць з рэжысэрампастаноўшчыкам, якім ужо прызначаны малады выпускнік ВГІКу Рычард Віктараў2. У тых жа Каралішчавічах ладкуецца сэмінар сцэнарыстаў, прыедуць спэцыялісты з Масквы, можна будзе канчаткова зладкаваць і сцэнар. Я ўзяў у рэдакцыі за свой кошт адпачынак і паехаў у Менск3.
Кіно для мяне было справай новаю, вопыту ніякога. Але на студыі было столькі разумных спэцыялістаў, таленавітых рэжысэраў, што толькі слухай і вучыся. Паводле тых парадаў і пад кіраўніцтвам рэжысэра напісаў штось малапрыгоднае ў літаратурным сэнсе, што называлася сцэнарам, а болей нагадвала сумніўны канспэкт празаічнага твору. Пайшлі доўгія шэрагі паседжаньняў, абмеркаваньняў, кансультацыяў, зацьверджаньняў. Пісалася і перапісвалася спачатку ў Менску, затым у Каралішчавічах. [...]
Пакуль доўжыўся падрыхтоўчы працэс, рэжысэр-пастаноўшчык схуднеў, падобна, пачаў вар'яцець, ня ведаў, на якім сьвеце жыве. Аўтар сцэнару таксама. Просьценькая сцэнка салдацкага побыту ў акопе ператваралася ў прадмет складанага эстэтыка-палітычнага дыспуту як было, як трэба, як ня трэба і што скажа начальства. Мы перасталі лічыць напісаныя і адкінутыя варыянты сцэнару, спыніліся нарэшце на апошнім, прынятым умоўна. [...]
1 Аповесць «Трэцяя ракета» прапапаваў для экрапізацыі літаратурны крытык Р. Бярозкін, у сувязі з гэтым начальнік сцэпарнага аддзсла М. Лужанін звяртаўся да дырэктара к/с «Беларусьфільм» I. Дорскага з просьбай адзначыць Р. Бярозкіна грашовай прэміяй. (Паводлс ліста М. Лужапіна да I. Дорскага ад 21 сакавіка 1962 г. Машынапіс. Копія. БДАМЛМ. Ф. 112. Bon. 1. Адз. зах. 371. Арк. 54.)
2 Віктараў Рычард Мікалаевіч (19291983) рэжысср, сцэнарыст; заслужаны дзеяч мастацтваў РСФСР (1974); лаўрэат Дзяржаўнай прэміі імя братоў Васільевых (1977), Дзяржаўнай прэміі СССР (1982).
3І. Дорскі запрашаў В. Быкава прыехаць у Міпск 25 студзеня 1962 г. для перамоў пра экранізацыю «Трэцяй ракеты». (Паводлс ліста I. Дорскага да В. Быкава ад 20 студз. 1962 г. Машынапіс. Копія. БДАМЛМ. Ф. 112. Bon. 1. Адз. зах. 371. Арк. 67.) Семінар кінадраматургаў праходзіў у Доме творчасці СП БССР «Каралііпчавічы» 6 лютага 3 сакавіка 1962 г.
Агульнымі высілкамі фільм быў зьняты. Атрымаўся так сабе, шэранькі сераднячок. Здымаўся дапатопнай апаратурай, на бляклую чорна-белую плёнку шосткінскай вытворчасьці. Затое ва ўсіх адносінах правільны: гераічны, патрыятычны. 3 дадатных герояў можна было браць прыклад, адмоўныя асуджаліся»1.
Праўда, яшчэ ў 1963 г. В. Быкаў наступным чынам характарызаваў тую карціну ў лісце да паэткі Л. Геніюш: «...хоць першы блін («Ракета») атрымаўся не дужа ўдалы і дагэтуль яго ўсё лаюць у Маскве амаль на кожным вялікім мерапрыемстве, а таксама ў газетах. Кажуць, што атрымаўся пацыфізм і камернасць; мне ж недахопы фільма (а іх багата) здаюцца ў іншым. Ну, але ліха з імі»2.
Тагачасная кінакрытыка сапраўды ўпікала аўтараў «Третьей ракеты» за падобныя «істотныя недахопы». Так, напрыклад, В. Говар пісаў: «Перамясціліся некаторыя акцэнты, і расказ аб мужнасці савецкіх людзей у барацьбе з фашызмам адышоў на другі план, аўтары фільма разглядаюць усе падзеі з абстрактных гуманістычных пазіцый»3. У сваю чаргу ў лісце да Н. Гілевіча1 Быкаў пісаў: «...на фільм гэты я ўжо даўно плюнуў, як кажуць. He па-мойму ён зроблен, шмат што не так, дрэнна, слаба чорт з ім, з фільмам. Гэта балаган, а не мастацтва кіно. У літаратуры, нягледзячы на ўсё, усё болып твайго, аўтарскага, а кіно дрэнь»5.
Сцэнарый, згодна з дамовай ад 31 студзеня 1962 г.6, павінен быў быць гатовы 1 чэрвеня 1962 г., але быў здадзены В. Быкавым яшчэ 9 сакавіка7 і праз чатыры дні прынятьі мастацкім саветам «Беларусьфільма» ды накіраваны для зацвярджэння ў Міністэрстве культуры БССР. Праўда, яшчэ падчас пасяджэння мастацкага савета
КНІГІ ОНЛАЙН
